Enne Koops
‘Dieven van andermans creativiteit.’ Zo noemde de beroemde schilder en graveur Albrecht Dürer (1471-1528) kunstvervalsers, mensen aan wie hij een bloedhekel had omdat ze zijn kunst namaakten. In 1506 sleepte Dürer de meestervervalser Marcantonio Raimondi (ca.1480-1534), die meer dan 70 werken van hem gekopieerd had, voor de rechter in Venetië. Het zou de eerste rechtszaak worden waarin kunstgerelateerd intellectueel eigendom in het geding was. De uitspraak was voor Dürer teleurstellend: de rechter meende dat Dürer blij mocht zijn dat zijn werk zo goed was dat daarvan veel reproducties gemaakt werden.
Spitsvondig en charmant
“Dit boek beschrijft de avonturen en mislukkingen van meestervervalsers door de eeuwen heen en belicht hun vele verschillende beweegredenen, zodat we enig inzicht krijgen in hun denkwijze en in hun werkmethoden. We zullen zien hoe en waarom deze kunstzinnige vervalsers – vaak ingenieus, vaardig, spitsvondig en charmant – erin slaagden de kunstwereld te misleiden en hoe ze uiteindelijk tegen de lamp liepen. Deze bijzondere historische en hedendaagse misdaadverhalen zijn fascinerend, verhelderend en vaak bizar.” (13)
Indeling boek
Charney’s boek bestaat uit acht hoofdstukken. In hoofdstuk 1, ‘Genie’, gaat Charney in op de techniek van het vervalsen, die op legale wijze in de traditie een plaats kreeg doordat leerlingen – met name tijdens de renaissance – het werk van hun leermeesters kopieerden. Het daaropvolgende hoofdstuk is getiteld ‘Trots’ en behandelt het fenomeen waarbij connaisseurs ([kunst]experts) en kunsthandelaren een kunstwerk opzettelijk toeschrijven aan iemand anders om daarmee hun gezicht te redden of flink te verdienen.
Kunstvervalsers hadden en hebben ook ‘Wraak’ als motief, zo luidt een cliché rond dit thema. Hierover gaat hoofdstuk 3. Wanneer hun originele werk werd afgewezen, konden kunstenaars ertoe overgaan om werk van anderen te vervalsen om hun eigen superioriteit en klasse te onderstrepen. Vervolgens diept hoofdstuk 4 het thema ‘Roem’ uit. Vaak zijn kunstvervalsers niet tevreden met persoonlijke glorie en zoeken zij een bredere publieke erkenning voor hun kunstpres(en)taties.
In hoofdstuk 5 en 6 brengt Charney de thema’s ‘Criminaliteit’ en ‘Opportunisme’ naar voren. Hier gaat het met name over kunstdiefstal en de trucs van duistere figuren, die kunstenaars zover proberen te krijgen om mee te doen met het vervalsen van schilderijen en hierin te gaan handelen.
De afsluitende twee hoofdstukken diepen de onderwerpen ‘Geld’ en ‘Macht’ uit als motieven voor kunstvervalsers. Financieel gewin heeft als drijfveer regelmatig een rol gespeeld, maar ook invloed en macht uitoefenen vormden in verscheidene gevallen een stimulans om kunstwerken na te maken.
De lompe vervalser Michelangelo
Kunstenaar Michelangelo, zo schrijft zijn biograaf Paolo Giovio (1483-1552) was behept met een ‘geweldig talent’, maar had ‘daarentegen een karakter dat zo lomp en onbeschaafd was dat zijn privéleven ongelooflijk banaal was’. Toen Michelangelo nog maar 21 jaar was, in 1496, maakte hij volgens Giovio een replica van het marmeren beeld “Slapende Cupido” uit de 3e eeuw v.Chr., dat hij bewerkte om het antiek te laten lijken. Het beeld is helaas verloren gegaan, vermoedelijk bij een brand in Whitehall Palace in 1698.
Charney schrijft vervolgens, met een leuke woordspeling over slapen en wakker liggen:
“Of Michelangelo’s bedrog nu een stunt was om te laten zien dat hij net zo goed was als de antieken of dat hij een criminele opzet had, de oorspronkelijke eigenaar van de Slapende Cupido leek er niet wakker van te liggen.” (37)
Tom Keating: veelzijdig vervalser
Interessant is de carrière van de Britse kunstenaar, kunstvervalser en vervolgens televisieberoemdheid Tom Keating (1917-1984), een veelzijdige vervalser. Hij was gefrustreerd over het feit dat hij ondanks exposities en kwalitatief goede kunst, niet van zijn hobby kon leven. Kunstgaleries vormden volgens hem exclusieve kunstclubs waarin alles draaide om avant-gardewerk ten koste van kwaliteit. Om de belachelijkheid van de kunstwereld aan te tonen, ging Keating subtiel te werk:
“Keating verborg zogenoemde ’tijdbommen’ in zijn vervalsingen. Dit waren subtiele aanwijzingen die de valsheid van een schilderij aantoonden, maar die de zogenoemde experts volgens hem beslist niet zouden opmerken. Dit was geen onbewust verlangen gepakt te worden, maar een bewuste opzet de deskundigen een loer te draaien: Keatings vervalsingen moesten worden ontmaskerd.” (115, 118)
Het beroemdste werk van Keating is “De hooiwagen in spiegelbeeld”, een kopie in spiegelbeeld van het schilderij “The Hay Wain” (De hooiwagen) van de Engelse landschapsschilder en aquarellist John Constable (1776-1837).
