Marcel De Cleene
Kippen (zowel hanen als hennen) zijn wijd verbreide en goedkope neerhofdieren. Ze zijn dan ook populaire offerdieren geworden, die bovendien als demonenafwerend golden. In heel wat streken in Afrika, Azië en Zuid-Amerika offert men vandaag de dag nog vaak kippen. Kippen werden/worden als bouw-, rivier- of zoenoffer omgebracht, vooral bij ziekten.
Religies van het Oude Perzië
De Perzen wijdden de haan aan hun zonnegod Mithra.
Religies van Mesopotamië
De Soemerische Nergal, god van de onderwereld, had een haan als heilige vogel. Soms beeldde men Nergal af met een hanenkop.
Jodendom
De joodse Talmoed maakt van de haan een meester in de beleefdheid omdat hij de Heer van de Zon inleidt door hem met zijn gezang aan te kondigen. De haan speelt nog steeds een rol tijdens het joodse kaparot, een verzoeningsritueel dat door ultra-orthodoxe joden wordt uitgevoerd op de vooravond van het Grote verzoeningsfeest, Yom Kippoer. Het herinnert aan het hanenoffer dat als reinigingsoffer was bedoeld bij de Grieken (Asklepiosoffer), Balten en Slaven. De mannen slachten op een rituele manier een haan, de vrouwen een hen als vervangoffer. Voor Russische joden mocht een gegraven graf geen nacht blijven open liggen. Indien om een of andere reden de begrafenis niet kon plaatshebben, moest men in afwachting ervan een haan begraven als substituut voor de overledene. Joden uit Oost-Galicië aten eieren als ze van een begrafenis terugkwamen.
Christendom
De kloek staat in het Nieuwe Testament (Mt 23,3711, Lc 13,3412) symbool voor de bescherming van de zwakkeren:
‘Hoe vaak heb Ik uw kinderen niet onder mijn hoede willen nemen, zoals een kip haar kuikens bijeenbrengt onder haar vleugels.’
Een haan verwijst in het evangelie volgens Matteüs (Mt 26,75) naar de verloochening van Jezus door Petrus:
‘Petrus herinnerde zich wat Jezus gezegd had: “Voordat de haan kraait, zul je Me drie keer verloochenen.” Hij ging naar buiten en huilde bittere tranen.’
Het christendom bracht de haan ook in verband met waakzaamheid, zoals in het Evangelie volgens Marcus (Mc 13,35-3615):
‘Wees dus waakzaam, want je weet niet wanneer de heer des huizes komt, ’s avonds laat of midden in de nacht of bij het kraaien van de haan of bij het eerste ochtendlicht, zodat hij niet onverwacht komt en jullie in slaap vindt.’
Islam
De haan geniet van oudsher in de islamwereld een verering zonder weergaande, in vergelijking met andere dieren. Het was immers de Profeet Mohammed zelf die ooit zou gezegd hebben:
‘De witte haan is mijn vriend; hij is de vijand van de vijand van God…’
Men schrijft eveneens aan de Profeet het verbod toe om een haan te vervloeken, omdat hij oproept tot het gebed. De soennitische geleerde al-Bukhari (9de eeuw) stelde dat indien men een haan hoorde kraaien, men gratie moest vragen aan God want de haan had een engel gezien.
Religies van Europa
Slaven
De haan was het heilige dier van de Slavische god Swantewit (Svetovid). In Pommeren (Duitsland en Polen) scheen de verering van hanen al terug te gaan naar voorchristelijke tijden. Wellicht kerstende men de Slavische godheid tot Sint-Vitus (4de eeuw) of Sint-Veit. Men vermoedt dat het om die reden was dat bisschop Otto van Bamberg (1060/1061-1139) het gebeente van de Sint-Vitus (gekerstende Swantewit) in een zilveren arm liet insluiten, waarop een beeld van een zwarte haan staat. De heilige zelf beeldde men af met een zwarte haan. Ook in Bohemen (Tsjechië) kreeg de haan een bijzondere betekenis, net zoals al bij de Thraciërs.
Germanen
De zonne-eigenschap van de haan merkt men ook in de Noorse mythologie. Zo bewaakte de haan ‘Goudkam’ de regenboogbrug Bifrost die naar de Asgaard, de woonplaats van de goden leidde. De gouden haan Vithafmir waakte op de top van de wereldboom Yggdrasil tegen allerlei nakend onheil. En de rode haan Fralar bracht de gevallen krijgers van het Walhalla terug tot leven voor de ultieme strijd: de Ragnarok. In de Edda leest men over de haan dat hij de verkondiger is van de grote eindstrijd. Hanen waren na de kerstening van de Germanen in de Duitse ruimte nog steeds geliefde offerdieren die men bij verschillende gelegenheden gebruikte, vooral in verband met oogsten. Zo sprak men in Zwaben van snijhanen, in Beieren van zaadhanen, in Lübeck van roggehanen, in Hannover van stoppelhanen enzovoort. In de laatste schoof (garve) stak men vaak een haan die dan de korendemon voorstelde. Ofwel slachtte men die op het einde van de oogst, ofwel bracht men hem op een staak naar de boerderij.
De oogsthaan mocht tot het begin van de twintigste eeuw bij het oogstfeestmaal als oorspronkelijk offerdier niet ontbreken. Het offeren van een dergelijke haan ontaardde in allerlei volksvermaak (o.m. een hanengevecht). Ook bij het huwelijk speelde de haan een rituele rol. Men voerde een haan mee in de bruidskoets en offerde hem na het huwelijk. Men stikte een haan die in een boom zit op het bedkussen dat voor de bruidegom was bestemd, ofwel stak men een levende haan onder het bed van een pas gehuwd koppel. Het is duidelijk dat de haan hier zijn symbolische rol van erotisch dier speelde. In Oostenrijk doodde men ooit op een ceremoniële wijze een haan bij de eerste bruiloft in de carnavalsperiode. Duitsers offerden hanen om goed weer te bekomen of om een schat te kunnen vinden. Ook bij bouwoffers en wateroffers gebruikte men hanen, evenals bij dodengaven.
Kelten
De haan was voor de Britse Kelten een heilig dier die ze niet mochten eten.35 De Romeinse veroveraar Julius Caesar (100-44 v.o.t.) meldde in zijn De Bello Gallico (5,12):
‘Hazen, kippen en ganzen te eten achten zij zonde; echter houden zij deze dieren voor hun vermaak en genoegen.’
De haan verscheen in Gallië in het gezelschap van een moedergodin, die zelf vruchtbaarheid symboliseerde.
Oude Grieken en Romeinen
Men vereenzelvigde de Kretenzische haangod Velchanos38 met de oppergod Zeus. In de Griekse mythologie bevond een haan zich bij de godin Leto, zwanger van Zeus, toen ze Apollo en Artemis baarde. Daarom wijdden de Grieken een haan aan de zonnegod en de maangodin. De Griekse filosoof Pythagoras (ca. 582-500 v.o.t.) bevestigde in zijn Gulden Verzen dit gebruik en raadde daarom aan om geen hanen te eten:
‘Voedert de haan en offert hem niet, want hij is toegewijd aan de zon en de maan.’
Ondanks Pythagoras’ raad slachtte men toch hanen op een rituele wijze voor Apollo’s zoon Asklepios, de god van de geneeskunde. Bij de Oude Grieken was het inderdaad de gewoonte om in de tempels van Asklepios een haan te offeren uit dank voor genezing, om genezing af te smeken of, bij een naderende dood, de ziel van de overledene te vergezellen naar de onderwereld. Een mooi voorbeeld van deze traditie vindt men bij Socrates (469–399). Nadat de beroemde filosoof de gifbeker had leeggedronken, sprak hij tegen zijn vriend Crito de volgende laatste woorden:
‘Crito, we zijn een haan verschuldigd aan Asklepios; betaal hem, vergeet het niet.’
Men wijdde de fiere vogel ook aan Helios, de zonnegod, omdat hij de dageraad aankondigde en de demonen verjoeg. Hij was ook gewijd aan de maangodin Selena, de godin van de onderwereld Persephone/Proserpina en Athena/Minerva, een godin van de hemel en de zuivere lucht. Volgens Plinius de Oudere (23/24-79) was de haan ook gewijd aan Eos, de godin van de dageraad. De hen speelde ook een belangrijke rol in de Griekse mythologie, en wel in de Demetercultus. Ze was er het zinnebeeld van de moederliefde die Demeter voor de mensheid had. Demeter was de aardgodin die de mens in haar schoot liet geboren worden om hem dan aan haar borsten te voeden. Zij nam ook de doden in haar schoot op en liet ze een tweede maal geboren worden om als kinderen naar het land der zaligen te gaan. Dit is de betekenis van de kip met kuikens die staat afgebeeld op sarcofagen en grafvondsten.
Bij de Romeinen bekleedde de haan eveneens een belangrijke mythologische functie. Zij associeerden de strijdlustige haan met hun oorlogsgod Mars en gebruikten de vogel in hun vogelwichelarij. Ze noemde de haan daarom ook ‘de zoon van Mars’. De haan was ook gewijd aan Mercurius/Hermes, en men offerde zijn kam aan de Laren, de beschermende huisgeesten die oorspronkelijk verbonden waren met de landbouw.
Religies van het Verre Oosten
Hindoeïsme
In een hindoelegende nodigt een aan in het land van Jambudvipa alle hanen in de wereld uit om de dag te begroeten met hun kraaien.
Kukuta, de haan, is het rijdier en de dierlijke vorm van de krijgsgod Skanda. Hij kondigt de ochtendveldslag aan. Hij is het symbool van de opkomende zon, van de overwinning van de dood en ook van het verraad. Hanengevechten zijn een geliefd tijdverdrijf bij Noord-Indische stammen.
Boeddhisme
In het Tibetaans boeddhisme staan in het centrum van de kringloop van het bestaan drie diersoorten afgebeeld: een haan, een slang en een varken. De haan (soms ook een pauw of een andere vogel) staat voor de vleselijke hartstocht, hij pikt in de staart van de slang van woede wegens zijn onbevredigde verlangens. De slang bijt op haar beurt in de staart van het varken dat staat voor de onwetendheid en gebrek aan inzicht, dat ervoor zorgt dat dit proces zich voortdurend herhaalt. Het zijn de drie zonden die de mens binden aan de wereld van zijn illusies en dus aan de kringloop of wiel van het bestaan. De drie diersoorten illustreren mooi de tweede edele waarheid van de Boeddha. Er bestaan tal van varianten op dit thema.
Taoïsme en andere Chinese religies
Shintoïsme
Op de binnenplaats van de grote shintotempels onderhoudt men heilige hanen, meer bepaald in het Amaterasoe-ō-mi-kami schrijn van Ise, omdat die dieren aan die godin zijn gewijd. De haan roept de zonnegodin elke ochtend op om uit haar grot te komen, waarin ze zich verschuilt, wat neerkomt op het opgaan van de zon. Op Japanse shintotrommen staat een haan afgebeeld: zowel de trom als de haan roept de gelovigen op tot het gebed.
Religies van Noord-Amerika
De Pueblo-indianen (zuidwesten van de VS) associeerden de haan met de zon, net zoals bij andere oude tradities.
Religies van Midden-Amerika
De Azteken (Mexico) offerden een haan aan de zon. Het dier was ook bijzonder geschikt voor het vervangen van mensenoffers bij bouwceremonies en zijn bloed had een symbolische waarde.
Hanenbloed komt ook voor in het Afrikaanse fetisjisme (zie onder). Dit gebruik beïnvloedde de ontwikkeling van de Voodoo in Haïti, Suriname en Cuba (Santeria) die allebei rijkelijk gebruik maken van hanen en hun bloed.
Religies van Zuid-Amerika
Voor de Inca’s (Peru) de vereerders van de zon, was de haan, de aankondiger van het goddelijke licht, een heilig dier. In de Voodoo van Brazilië gebruikt men nog steeds hanenbloed.
Religies van Afrika
Hanenbloed komt voor in het Afrikaanse fetisjisme. De voodoo-traditie uit West-Afrika (Togo en Benin), een vorm van fetisjisme, immigreerde met de zwarte slaven naar landen uit het Caraïbische gebied en Brazilië.
In het oude Bamana-rijk (Mali) heette een weg die in drieën splitst een ‘kippenpootkruispunt’. Op deze plaatsen offerde men bij het begin van een nieuw jaar kippen tijdens vernieuwingsrituelen. De kip associeerde men met de tijdcycli en de dageraad.
In inwijdingsriten van Afrikaanse vrouwen treedt de hen op als gids van de ziel.
Religies van Oceanië
De Maori (Nieuw-Zeeland) begroeven hun doden met het ei van een moa in één hand.
Boek: Compendium van dieren als dragers van cultuur – Vogels
