De geheime Tweede Wereldoorlog

De Tweede Wereldoorlog werd niet alleen uitgevochten door in groene en grijze uniformen geklede soldaten. Iedere oorlog gaat ook gepaard met een geheime, ondergrondse strijd. Die strijd wordt gestreden door spionnen en geheim agenten. In het boek De geheime oorlog beschrijft Max Hastings de geschiedenis van de spionage tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Sir Max Hastings (1945) is een klassieke Britse gentleman journalist en historicus. Hij schrijft beleefd, maar snedig. In De geheime oorlog beschrijft hij de geschiedenis van de geheime oorlog die tussen ’39 en ’45 werd gevoerd tussen Britten, Amerikanen, Russen, Duitsers en Japanners. Een strijd om antwoorden op vragen als ‘Waar is de vijand?’, ‘Wat wil hij doen?’ en ‘Hoe voelt hij zich?’ Daarbij vraagt Hastings zich terecht af: wat heeft het voor resultaat gehad?

Sigint

Inlichtingenvergaring is er in twee soorten: human intelligence (humint) en signals intelligence (sigint). Inlichtingen die worden vergaard door mensen en inlichtingen die worden vergaard door technologie. Humint is de wereld van de spionnen, sigint die van de afluisteraars en cryptoanalisten. De wereld van de spionnen is sexy en spannend, die van de techneuten wat saai. Toch is het vooral sigint dat belangrijk is geweest, en nog steeds is, in het bestrijden van de vijand. Generaals en politici hechten er vaak meer belang aan dan aan het werk van spionnen, die vaak niet worden vertrouwd.

“De geschiedenis laat zien dat officiële geheimhouding meer doet om inlichtingendiensten te beschermen tegen binnenlandse aansprakelijkheid voor hun eigen stommiteiten, dan dat ze hen behoedt voor vijandelijke penetratie.”

Het is ruim na de Tweede Wereldoorlog dat het belang van sigint goed wordt onderkend door historici. En recent was daar de film The Imitation Game over de rol van de Britse wiskundige en grondlegger van de informatica Alan Turing. Hij werkte voor Bletchley Park, tijdens de Tweede Wereldoorlog een onderdeel van MI6 dat Duitse codes kraakte (tegenwoordig GCHQ). In zijn boek gaat Hastings dan ook uitgebreid in op de prestaties van Bletchley Park en vergelijkbare organisaties in de VS, het Derde Rijk en de Sovjet-Unie.

“[…] inlichtingendiensten [verzetten] vaak bergen om een muis te baren.”

Dat de Britten op dit onderdeel van de oorlog er zonder meer uitsprongen, was vooral te danken aan het feit dat men goed gebruik maakte van het potentieel aan topwetenschappers dat Oxford en Cambridge hadden te bieden. In andere landen bleef men vaak steken bij veel minder briljante beroepsmilitairen. Vooral door het breken van de Duitse codes, zoals Enigma, kwamen de geallieerden in het bezit van belangrijke informatie.

Minder bekend is het breken door de Amerikanen van de belangrijke Japanse code Paars. Die leidde ertoe dat de Japanse ambassadeur in Berlijn, generaal baron Hiroshi Oshima, stelselmatig werd afgeluisterd als hij Tokio informeerde over zijn gesprekken met topnazi’s en hun ontboezemingen. Baron Oshima werd zo ongewild de belangrijkste spion van de geallieerden in Berlijn.

Humint

Toch heeft ook het werk van spionnen de nodige inlichtingen opgeleverd. Vooral voor de Sovjet-Unie dan. De humint van NKVD en GRU zette die van hun bondgenoten in de schaduw. Niet zo zeer waar het spionage in het Derde Rijk betrof, maar vooral binnen het bondgenootschap zelf, dat voor Stalin niet meer dan een tijdelijk verstandshuwelijk was. De Sovjets waren er in geslaagd om spionnen op de hoogste niveaus in de VS en Groot-Brittannië te krijgen, zoals Alger Hiss in de VS en de beruchte Cambridge Five. Dat leidde ertoe dat bij het belangrijke overleg tussen Churchill, Roosevelt en Stalin in Jalta, de laatste al lang en breed op de hoogte was van de kaarten die de andere twee vasthielden. Stalin keek verder dan alleen maar het verslaan van Hitler en ging er na de Tweede Wereldoorlog dan ook met de grootste buit vandoor: Oost-Europa.

“Een spion moet op de duivel lijken; niemand kan hem vertrouwen, zelfs hijzelf niet.” – Stalin

Ook was het humint dat er voor zorgde dat Stalin het ontwerp voor de atoombom in de schoot geworpen kreeg door intelligente, maar dwaze wetenschappers die in de Sovjet-Unie geen wreed en onmenselijk regime zagen, maar een “arbeidersparadijs”. Dankzij dat waanidee waren veel mensen in het westen genegen de Sovjets te helpen en hen van inlichtingen te voorzien. Het is alleen aan de paranoia, eigenwijsheid en wreedheid van types als Stalin en zijn spionnenchef Beria te danken dat veel van die inlichtingen niet zijn gebruikt.

Verzet

Hoewel de ondertitel luidt ‘Spionnen, codes en verzet 1939-1945’ komt dat laatste onderdeel er bekaaid af. Dat komt omdat volgens Hastings het verzet strikt genomen nutteloos was. Het verzet heeft voor het verloop van de oorlog nauwelijks een rol van betekenis gespeeld. Zonder het verzet in bezette landen als Nederland of Frankrijk was de Tweede Wereldoorlog precies hetzelfde verlopen.

“[…] Europa zou zonder het verzet geen dag later zijn bevrijd van de tirannie van de nazi’s.”

Dat men, vooral onder druk van Churchill, toch het verzet stimuleerde, komt omdat het belangrijk was voor het moreel van de door de nazi’s onderworpen volken. Vooral na de oorlog was het een prettig gevoel dat men niet volkomen waardeloos of fout was geweest.

Democratie

Het grote probleem van inlichtingendiensten is niet alleen de vraag of de inlichtingen die ze vergaren betrouwbaar zijn. Maar ook het feit dat politici doorgaans alleen interesse hebben in informatie die hen uitkomt. Dat geldt nog meer in dictaturen dan in democratieën. Zo liet vooral de Japanse militaire junta grote steken vallen door desinteresse in onwelgevallig nieuws. Gelukkig maar.

“In een democratie is het besef sterker dat waarheidsvinding en het objectief verzamelen van bewijs geduchte oorlogswapens kunnen vormen.”

Max Hastings’ De geheime oorlog is een uitstekend geschreven boek met prikkelende analyses. Voor kenners van spionagegeschiedenis zal er feitelijk weinig nieuws instaan, maar voor wie zich niet of nauwelijks in het onderwerp heeft verdiept, geeft het een mooie introductie in de geheime geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog.

Boek: De geheime oorlog – Max Hastings
Artikelen over de Tweede Wereldoorlog

Bekijk dit boek bij:

Max Hastings over ‘De Geheime Oorlog’