Paul Prillevitz
Dit jaar is het 500 jaar geleden dat Maarten Luther zijn 95 stellingen op de deur van de Wittenbergse slotkerk spijkerde. In Duitsland wordt deze gebeurtenis in 2017 groots herdacht. Er zullen bij onze Oosterburen zo’n 70 tentoonstellingen aan Luther gewijd worden. De meeste daarvan focussen op de historie van Luther en zijn Reformatie. In het klooster van Dalheim (Duitsland) pakken ze het anders aan. Daar is momenteel een expositie te zien die zich vooral richt op de politieke, maatschappelijke, culturele en religieuze aspecten van Luther en zijn hervormingen.
In Dalheim wordt vooral gekeken welke gevolgen de Reformatie had en welke betekenis Luther (1483-1546) heeft voor onze tijd. Vooral de laatste honderd jaar van onze geschiedenis wordt belicht, beginnend in het oorlogsjaar 1917 toen het 400-jarige jubileum werd gevierd.
Het prachtige klooster Dalheim is een goede locatie voor zo’n Luther-expositie. Luther begon immers als katholieke (augustijner). Wat vooral uit de tentoonstelling in Dalheim blijkt, is dat Luther en zijn erfenis werkelijk door iedereen is gebruikt en misbruikt. Van de nazi’s tot en met Playmobil-fabrikant Brandstätter en van de DDR tot bierbrouwerijen, allemaal hebben ze geprofiteerd van de populariteit van de Duitse kerkhervormer. In elk tijdvak gebruikten individuen, bedrijven en instanties de grote reformator voor eigen motieven.
WO1 en WO2
Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd Luther dikwijls gezien als Duitse held en als voorbeeld voor bevolking en soldaten. De oorlogspropaganda toonde hem als symbool van vaderlandsliefde, dapperheid, opoffering en doorzettingsvermogen. Luthers kerklied Ein feste Burg ist unser Gott (hymne/koraal) werd aan het front van de Eerste Wereldoorlog zelfs een strijdlied.
Ook in de nazi-tijd werd Luther als symbool van stal gehaald. In 1933 was het 450 jaar geleden dat de hervormer werd geboren. Dit werd door Hitler en zijn fascistische staat uitgebreid gevierd. Luther werd door hen als Duitse held gepresenteerd om zo het volk te binden aan de nazi-ideologie en onderlinge saamhorigheid te bewerkstelligen. Adolf Hitler werd zelfs gezien als de “nieuwe Luther”.
Luther werd in dat proces door de nazi’s vooral voorgesteld als revolutionair en gedreven strijder en niet zo zeer als hervormer. Ook zag men hem als (her)schepper van de Duitse taal en identiteit. Luther’s anti-Joodse uitlatingen werden door de nazi’s daarnaast gebruikt om de eigen antisemitische ideologie te ondersteunen. Verschillende affiches op de expositie in Dalheim tonen hoe Luther, Hitler en de NSDAP op één lijn werden gezet door de nazi’s.
In eerste instantie stemden vooral veel protestanten op Hitler’s NSDAP (jaren ‘30). Zij hoopten zo op een versterking van hun eigen kerk. Later zouden ook veel katholieken en anderen volgen. In alle religies, stromingen en bewegingen zaten echter ook steeds tegenstanders van Hitler en zijn NSDAP. In veel groeperingen zorgde Hitler zo voor tweespalt.
DDR
Ook in de DDR werd veel aandacht besteed aan Luther. Aanvankelijk had men er een negatief beeld van de reformator vanwege de Boerenopstand, de eerste civiele revolutie in Duitsland. Men verweet Luther burgerlijke belangen te hebben verdedigd als ‘vorstenknecht’. Vanaf de jaren zestig veranderde dit beeld en probeerde men Luther in te passen in de eigen communistische visie en geschiedenis van Duitsland en DDR. Tijdens de Luther-jubilea van 1967 en 1983 werd hij positief ten tonele gebracht. Vooral zijn rol tijdens de Boerenopstand (1524-1525) werd positief belicht. Boerenopstand en Reformatie waren nu in de communistische visie de wegbereiders van de revolutie, waarbij Luther als een zogenoemde ‘civiel revolutionair’ werd beschouwd. Luther was volgens deze visie aanstichter van een revolutionair proces van internationaal belang.
Partijleider Erich Honecker werd zelfs voorzitter van het comité voor de Luther-verering. Zo probeerde de DDR internationaal ook salonfähig te worden.
In de DDR stond men verder stil bij Luther’s verheffing van de Duitse taal en zijn grote rol in de geschiedenis. De reformator werd zelfs op één lijn geplaatst met historische figuren als Bismarck en Hitler.
Tegen-krachten
Het Luther-jubileum van 1983 werd echter ook aangegrepen om de DDR-dictatuur te ondermijnen. Er ontstonden politieke, maatschappelijke en kerkelijke processen die meehielpen om de Wende en de ondergang van de DDR te realiseren. Er werden (vanuit het oogpunt van Luther) door vredesorganisaties en burgerrechten-verenigingen provocatieve thesen verkondigd die de staat tegenspraken. Ook kunstenaars oefenden met hun werk indirect kritiek uit op de staat. De overheid reageerde hier verbolgen op en onderdrukte de kerkelijke weerstand en verbood exposities van ongewenste kunst.
De figuur van Luther zorgde in dezelfde periode echter ook voor een verbindend aspect tussen Oost- en West-Duitsland. In beide landen werden de Luther-jubilea immers uitgebreid gevierd en hield men nauwgezet in de gaten wat de buren op dat gebied deden.
Doden-masker
Bijzonder aan de tentoonstelling in Dalheim zijn ook de historische objecten. Zo is er een origineel religieus gewaad van Luther te zien en is zijn dodenmasker te bewonderen in een vitrine van het klooster.
Aardig is ook de aflaat-installatie op de expositie. Achter glas ziet men grote collectekoffers waarin men muntjes kan gooien. Als het geld binnen is, verschijnt een grote neon-aureool boven de koffers om aan te geven dat de gever weer wat dichter bij de hemel is gekomen. Dit verwijst natuurlijk allemaal naar de strijd van Luther tegen de uitwassen van de aflaten-handel van de Katholieke kerk. Een van de belangrijkste redenen van Luther om zijn Reformatie te beginnen.
Commercie
Ook in onze tijd wordt Luther nog steeds geëerd en herdacht. Er verschijnen nog altijd speelfilms en documentaires over hem en veel kunstenaars gebruiken Luther nog als inspiratiebron. De grote reformator blijkt tevens een verkoop-kanon. Momenteel is het Playmobil-popje van Maarten Luther zelfs het best verkochte figuurtje aller tijden van speelgoedfabrikant Brandstätter. Al meer dan 750.000 exemplaren werden er van verkocht, meer nog dan Star Wars-icoon Darth Vader. Een reusachtige Playmobil-figuur van Luther met een ganzenveer en Bijbel in de hand in klooster Dalheim maakt eens te meer duidelijk dat de reformator ook een commerciële waarde vertegenwoordigd.
Kunst
Niet ver verwijderd van de Playmobil-pop staat een knal-rode Luther-figuur van kunstenaar Ottmar Hörl. Het werk ziet er uit als een Luther-reus op de marktplaats van Wittenberg. Hörl heeft Luther al vaker als kunstwerk gepresenteerd, soms zelfs in meervoud (800 miniatuur Luther-exemplaren) waarbij Luther in verschillende kleuren wordt weergegeven (rood, groen, blauw etc.)
In Dalheim zijn ook Luther-stripboeken te zien, net als een prent van de hervormer als Donald Duck. Een ‘glas in lood’-Luther trekt ook de aandacht. Een verderop gesitueerde wit-blauw porseleinen bord zal de Nederlandse bezoekers die van Delfts blauw aardewerk houden wellicht kunnen bekoren. In het Dalheim-klooster is verder bovendien Luther-bier in grote flessen te koop voor de liefhebber van gerstenat.
Oecumene
Een opmerkelijk feit dat men in Dalheim te horen krijgt is dat in onze tegenwoordige, moderne tijd de Luther-jubilea zelfs op oecumenisch niveau worden gevierd. Zowel protestanten als katholieken eren hem tegenwoordig gezamenlijk. De Luther-viering wordt als een gemeenschappelijk christelijk feest gezien door zowel katholieken als protestanten.
Katholieken herdenken daarbij de katholieke achtergrond van Luther (augustijner monnik) en zien hem als ‘reform-katholiek’ en ‘vader van het geloof’. Daarbij worden ook Luther’s schaduwkanten niet vergeten. Het einde van de geloofsruzies over de grote reformator lijkt duidelijk in zicht.
Lees ook: Maarten Luther (1483-1546) en zijn 95 stellingen
Boek: Maarten Luther – Biografie van een hervormer
De tentoonstelling “Luther: 1917 bis heute” loopt nog tot 12 november 2017 in Klooster Dalheim (Duitsland)
