Het zichtbare verleden van het Romeinse Barcelona

Barcelona is gegroeid uit een castrum. Rond het begin van de westerse jaartelling werd ze op bevel van Augustus tot een stad verbouwd. Als huldeblijk voor de keizer werd ze Colonia Favencia Julia Augusta Barcino, afgekort tot Barcino, genoemd. De houten palissade die de stad met nog andere verdedigingswerken omringde, werd al snel door een stenen muur vervangen.

Barcino was oorspronkelijk geen belangrijke stad. Ze had enkele zaken tegen. De haven was door ongunstige winden en zeestromingen voor roeischepen moeilijk en geregeld zelfs niet bereikbaar.

Ze bood door de afwezigheid van een natuurlijke afsluiting langs zeezijde weinig of geen beschutting tegen stormen. De stad was door het omringende gebergte dat ervoor zorgt dat het huidige Barcelona als het ware als podium van een theater dienst doet, vanuit het binnenland moeilijk te bereiken. Ze lag dan ook niet aan de Via Augusta, de heirbaan die vanuit de Pyreneeën over Ampurias of Empúries, Gerunda of Girona en Tarraco of Tarragona naar het zuiden van het Iberische schiereiland liep. Ze was slechts bereikbaar via een diverticulum of een aftakking van die heirbaan, een secundaire weg als het ware.

In 279 werden de muur en een deel van de stad vernietigd. Naar de reden is het gissen. Het kan zijn dat Germaanse volksstammen die gebruik maakten van de langzaam-ingezette ondergang van het Imperium Romanum, de stad enorme schade toegebracht hebben. Het kan ook zijn dat als gevolg van een interne opstand de muur grotendeels gesloopt werd. Feit is dat een heropbouw van de muur waarvan nog talrijke machtige overblijfselen te zien zijn, zich opdrong. Pas daarna zou Barcino uitgroeien tot één van de belangrijkste steden van Iberië en zijn eerste gouden periode beleven terwijl de onherroepelijke neergang van het Romeinse rijk zich verder zette.

Van de Romeinse omwalling is meer dan een derde bewaard gebleven. De noordelijke, oostelijke en westelijke muren zijn in een weliswaar tijdens de Middeleeuwen aangepaste vorm nog zeer goed zichtbaar. In die Romeinse wal zijn resten van in 279 vernietigde gebouwen ingewerkt: spolia of hergebruikte stukken stenen.

Het is niet moeilijk om het traject te reconstrueren. Op de Avinguda de la Catedral aan de ingang van de Gotische kathedraal ligt de vroegere Romeinse stad letterlijk aan de voeten van de bezoeker. Je staat er immers op het hoogste punt van het vroegere Barcino: de mons Taber of Taberberg. Kan het zijn dat Barcelona, zoals zovele steden overigens, op zeven heuvels gebouwd is?!

Je kunt je zonder enige moeite de loop van de Romeinse stadsomwalling voor de geest halen. Hij loopt net naast of parallel met het Plaça Nova en de Avinguda de la Catedral in het westen, de Carrer de la Tapineria, het Plaça de Berenguer el Gran, het Plaça de l’ Ángel, de Carrer del Sots-tinent Navarro en de Carrer de Lledo in het noorden, de Carrer de Sant Simplici, het Plaça del Regomir, de Carrer de Regomir, de Carrer Timó en de Carrer de la Comtessa de Sobradiel aan de zeezijde in het oosten en de Carrer d’Avinyó, de Carrer de Banys Nous en de Carrer de la Palla in het zuiden. Zelfs naar onze huidige normen waren de muren met een lengte van meer dan 1.300 meter indrukwekkend: 4 meter breed en 9 tot 10 meter hoog met 76 torens van een twintigtal meter hoog.

Dat Barcelona uit een castrum gegroeid is, blijkt uit het feit dat de belangrijkste straten van de oude stad ‘bewaard’ zijn. De decumanus maximus liep via de Carrer del Bisbe in het westen via het Plaça de Sant Jaume en de Carrer de la Ciutat naar het Plaça del Regomir waar de oostelijke poort die uitgaf op de zee die toen dichter bij het Plaça de Sant Jaume lag, was. Door eeuwenlange verzanding is de stad steeds groter geworden en is de oostelijke poort steeds verder van de zee komen te liggen. De cardo maximus liep van het Plaça de l’Ángel in het noorden via de Baixada en de Carrer de la Llibreteria, het Plaça de Sant Jaume en de Carrer del Call tot het begin van de Carrer de la Boquería in het zuiden. Ze kruisten elkaar op het Forum Romanum waar nu het Plaça de Sant Jaume ligt. Noem het maar de Casc Antic of de ruimte binnen de vroegere Romeinse stadsmuren.

Over de poorten die aan de uiteinden lagen, is niet veel bekend. Toch kan men er zich, uitgaande van bijvoorbeeld de indrukwekkende Porta Nigra te Trier, een idee van vormen: een grote centrale poort met een opening voor karren en links en rechts ervan kleinere poorten voor voetgangers. Van de poort aan de zeezijde zijn aan het Plaça del Regomir nog sporen bewaard.

In de Carrer del Paradís is het belangrijkste overblijfsel van de Romeinse stad te zien. In het Centre Excursionista de Catalunya, een wandelvereniging, zijn drie gegroefde zuilen met Korintische kapitelen van negen meter hoog bewaard gebleven. Ze werden in 1835 ontdekt. Ze waren verwerkt in een huis dat in verscheidene woonentiteiten ingedeeld was zodat de inwoners een trommel van een zuil of zelfs een massief en monumentaal kapiteel in hun leefruimte hadden. Lluís Doménech i Montaner, een collega van Antoni Gaudí i Cornet, heeft er in het begin van de twintigste eeuw voor gezorgd dat het geheel bewaard bleef.

Het is niet geweten waarvoor het gebouw waarvan de zuilen deel uitmaakten, diende. Was het een tempel, opgericht door een zekere Hispanus, een pantheon van de Visigoot Ataulf, een soort versterking, een tempel voor Hercules of Jupiter, een aquaduct, en werk in opdracht van de Carthager Hamilcar Barcino of zelfs de Barcelonese graaf Pere III? Uiteindelijk is men ervan uitgegaan dat het een Romeinse tempel was.

Aan welke godheid hij was opgedragen, is niet geweten. Was het een tempel ter ere van Hercules, de mythische stichter van de stad? Een tempel voor Jupiter die echter een tempel op Montjuïc zou gehad hebben. Men baseerde zich op de naam: Montjuïc, vervorming van het Latijnse mons jovis of berg van Jupiter. Montjuïc kan echter evengoed een vervorming van het Latijnse mons jeuves of jodenberg zijn: het staat immers vast dat er op Montjuïc ooit een joodse begraafplaats was. Een tempel gewijd aan de triade of heilige drievuldigheid van de Romeinen, een groep goden die symbool stonden voor hét Romeinse gezin: Jupiter, zijn vrouw Juno en hun dochter Minerva. Uiteindelijk heeft men voor Augustus gekozen. Doorslaggevende bewijzen zijn er niet. Men kan er echter niet omheen dat Caesars neef en adoptiezoon niet alleen Barcino gesticht heeft, maar haar zelfs zijn naam gegeven heeft: Colonia Favencia Julia Augusta Barcino.

Voor meer Romeinse overblijfselen moet men onder de grond. Net naast het Plaça del Rei waar ooit het grafelijke en koninklijke paleis was, bevindt zich het Casa Clariana Padellás waarin het Museu d’História de la Ciutat is. Vandaar komt men in een ondergrondse ruimte van meer dan 4.000 m² die zich tot aan de kathedraal uitstrekt. Men ziet er sporen van de Barcelonese geschiedenis uit het eerste millennium of de Romeinse, Visigotische en vroeg-Middeleeuwse tijd: een ververij, een wijnmakerij, een zaak waar garum of vissaus gemaakt werd, het vroeg-christelijke en Visigotische bisschoppelijke paleis, een achthoekig baptisterium, ongeveer onder de plaats waar nu in de katedraal de doopvont is, een Visigotische begraafplaats, het vroeg-Middeleeuwse grafelijke paleis, funderingen van de Romeinse stadsmuur, … Kortom, een ondergrondse stad die ongeveer één vierde van de oppervlakte van de vroegere Romeinse stad beslaat.

Zoals reeds geschreven is Barcelona gebouwd volgens het systeem van het Romeinse castrum. Eeuwen later, in het midden van de negentiende eeuw, zou Ildefons Cerdá i Sunyer het Romeinse stratenplan in een aangepaste en verbeterde vorm gebruiken om de stad buiten de vroegere Middeleeuwse omwalling uit te breiden. De Eixample die niets anders dan uitbreiding betekent en door Spanjaarden Ensanche genoemd wordt, zou hét Modernistische centrum van de wereld worden.

~ Rik Wouters
Toeristische gids voor Vlaanderen, Barcelona en gidsingen op aanvraag | e-mail: [email protected]