De Honderdjarige Oorlog (1337-1453)

De Honderdjarige Oorlog was een reeks van machtsoorlogen die plaatsvonden in het tegenwoordige Frankrijk in de late middeleeuwen. De conflicten braken uit nadat het Franse Huis Capet was uitgestorven, waarna het Franse Huis Valois en het Engelse Huis Plantagenet (laatstgenoemde tak heette ook wel het Huis Anjou) de strijd aangingen om de Franse kroon.

De Honderdjarige Oorlog leidde tot nationalistische sentimenten in Frankrijk en Engeland en tot een eeuwenlange rivaliteit. Een van de iconen uit de Honderdjarige Oorlog was de strijdster Jeanne d’Arc (ca.1412-1431). Zij werd een nationale Franse heldin.

Een tijdgenoot beschreef de oorlog in 1419 als een van de ergste rampen in Frankrijk, sinds de regeerperiode van de eerste christelijke koning Clovis (ca.466-511):

Helaas, ik geloof niet dat sinds Clovis, die onze eerste christelijke koning was, Frankrijk zo verwoest en verdeeld is als nu… (Raoul Bauer, Clovis, p.14]

Over de benaming ‘Honderdjarige Oorlog’

De naam Honderdjarige Oorlog is om twee redenen misleidend. Ten eerste duurde de oorlog geen honderd jaar, maar 116 jaar (waarvan 81 jaar gevochten werd). En ten tweede was het niet één aaneengesloten oorlog, maar een reeks van oorlogen en conflicten over een lange periode.

Waarom dan wel de naam Honderdjarige Oorlog? Vooral omdat historici dit een makkelijk concept vonden om de complete periode te labellen. De term werd – zo lezen we in de Encyclopedia of the Hundred Years War (2006) – als eerste gebruikt in Frankrijk in de jaren 1860. Historicus Henri Martin gebruikte in 1855 het begrip Guerre des Anglais (Engelse oorlog) in zijn invloedrijke boek Histoire de France, maar nog niet de specifieke term Honderdjarige Oorlog.

Historicus Edgar Boutaric (1829-1877) was de eerste die de woorden la guerre des cents ans (‘de Honderdjarige oorlog’) muntte, in 1861 in een artikel in het tijdschrift Bibliothèque l’École des Chartes. Reeds in de jaren 1870 raakte de term Honderdjarige Oorlog ook in de Engelse historiografie ingeburgerd.

---

Oorzaken van de Honderdjarige Oorlog

De Leidse hoogleraren middeleeuwse geschiedenis Wim Blockmans en Peter Hoppenbrouwers noemen in hun standaardwerk Eeuwen des onderscheids (Uitgeverij Bert Bakker, 2016) twee belangrijke politieke oorzaken van de Honderdjarige Oorlog, die we aanvullen met een economische oorzaak (van onder meer historicus C.T. Allmand) en een vierde oorzaak, namelijk Schotland:

1. De eerste oorzaak hield verband met het Hertogdom Guyenne – het flink ingekrompen overblijfsel van Acquitanië -, in het zuidwesten van Frankrijk. Dit gebied was van 1154-1239 continentaal bezit van Engeland geweest, maar vanaf de Vrede van Parijs (1239) kreeg de Engelse kroon dit gebied slechts in leen. Hiermee werd de Engelse koning feitelijk een vazal van de Franse koning. Dit was een belangrijke oorzaak van onderlinge spanning tussen de Engelsen en Fransen.
2. De tweede oorzaak was het uitsterven van het Franse Huis Capet in 1328. In januari 1308 was de Engelse vorst Eduard II met Isabella, dochter van de Franse koning Filips IV, getrouwd. In korte tijd stierven achter elkaar Filips IV en hun drie zoons Lodewijk X (1316), Filips V (1322) en Karel IV (1328), kinderloos, waardoor het huis Capet in de mannelijke lijn doodliep. Om te voorkomen dat de Engelsen de macht zouden overnemen, schoven de Fransen de macht in handen van Filips van Valois, een neef van Karel IV.
3. Naast beide zojuist genoemde politieke kernoorzaken, speelden volgens historici onder wie C.T. Allmand in The Hundred Years War (1988), ook economische strubbelingen en onderlinge concurrentie een rol. In de gebieden die ter discussie stonden – Acquitanië, maar ook Normandië en Vlaanderen – lagen belangrijke havens. De Engelsen verhandelden veel wol aan Vlaanderen en waren voor hun wijnimport afhankelijk van Acquitanië. Volledige controle van deze gebieden betekende een garantie op doorlopende handelsstromen en meer winst voor zowel de Fransen als Engelsen.
4. Ten slotte, dat is een vierde oorzaak, was Engeland regelmatig in oorlog met Schotland, terwijl Frankrijk Schotland in die strijd steunde. Beide landen sloten op 23 oktober 1295 een bondgenootschap, de Auld Alliance.

---

Drie fasen van de Honderdjarige Oorlog

In de geschiedschrijving worden drie fases onderscheiden in de Honderdjarige Oorlog. De eerste was de ‘Oorlog van Eduard’ (1337-1360). De tweede fase wordt de ‘Oorlog van Karel’ (1369-1389) genoemd. En de derde fase de ‘Oorlog van de Lancasters’ (1415-1453).

Hieronder volgt kort een algemeen overzicht van elk van deze drie oorlogen.

De oorlog van Eduard (1337-1360)

De Engelse koning Eduard III (1312-1377) eiste na een conflict over Acquitanië met Filips in 1337 de Franse kroon op, waarmee de Honderdjarige Oorlog begon.

Het momentum lag in het begin van de oorlog bij Engeland, dat tweemaal victorie kraaide bij de Slag om Crecy (1346) en de Slag bij Poitiers (1356). Toch slaagden de Engelsen er niet in om Frankrijk volledig onder de voet te lopen. Na bijna 25 jaar vechten sloten beide landen in 1360 vrede met het Verdrag van Brétigny (2 juni 1360). Hierin spraken Engeland en Frankrijk af dat de Engelse koning afzag van zijn aanspraken op de Franse kroon. In ruil daarvoor kregen de Engelsen Aquitanië in bezit, een deel van Bretagne, Calais en enkele andere gebieden.

Midden in de turbulentie van de oorlog woedde in de jaren 1347-1352 ook nog De Grote Pest, die aan een derde van de Europese bevolking het leven kostte. Samen met de Honderdjarige Oorlog leidde de Zwarte Dood tot maatschappelijke ontwrichting, bijgeloof en uitbraken van massahysterie. Tegelijk maakten de overlevenden sociale promotie, kregen zij onverwachte erfenissen en kwam het gezag van de Rooms-Katholieke Kerk vanaf deze tijd steeds meer onder druk te staan.

De Oorlog van Karel (1369-1389)

Ten tijde van het bestuur van koning Karel V (1364-1380) herstelde Frankrijk zich mentaal en militair. Karel V lijfde vervolgens in 1369 Aquitanië opnieuw bij Frankrijk in, met als gevolg een nieuwe oorlog met Engeland.

De Engelsen hadden te kampen met binnenlandse problemen, die hun oorlogsprestaties flink frustreerden. Zo versloegen de Fransen hen bij de Slag van Pontvallain in 1370. Vervolgens won Frankrijk, daarbij gesteund door een Castiliaans leger, de Slag bij La Rochelle in 1372 waarna ze weer controle hadden over de zee.

In 1389 sloten de twee landen opnieuw vrede met de wapenstilstand van Leulinghem.

Oorlog van de Lancasters (1415-1453)

In september 1399 pleegde het vorstenhuis Lancaster, in de persoon van de koning Hendrik IV (1367-1413), een staatsgreep. Diens zoon Hendrik V (1386-1422) – die sinds maart 1413 koning was – besloot de oorlog te hervatten en viel Normandië binnen. In de Slag bij Azincourt (25 oktober 1415) behaalde hij een spectaculaire overwinning – met veel boogschutters en met dank aan de modder – op een veel groter Frans leger. Vervolgens sloot hij een bondgenootschap met de Bourgondiërs, die inmiddels Parijs veroverd hadden.

Jeanne d’Arc: Franse heldin

In het jaar 1429 kwam het Engelse offensief tot stilstand bij de stad Orléans. De hoofdrol in de strijd rond deze stad was weggelegd voor een zeventienjarig Frans meisje genaamd Jeanne d’Arc. De Engelsen haalden bij Orléans bakzeil toen de in mannenkleding gestoken Jeanne d’Arc hen met haar leger aanviel. Al snel gingen er door heel Frankrijk verhalen rond over ‘het meisje van zeventien dat de Engelsen bij Orléans versloeg’.

Voor Jeanne d’Arc zat het werk er toen nog niet op. Ze overtuigde koning Karel VII (1403-1461) om naar Reims te gaan en zich daar tot koning te laten kronen. Dit was geen gemakkelijk project, omdat Reims toen bezet was door de Engelsen. Zonder al te veel moeite heroverden de Fransen echter Reims en op 17 juli 1429 werd Karel VII officieel tot Franse koning gekroond.

Einde en gevolgen van de Honderdjarige Oorlog (juli 1453)

In 1435 stapten de Bourgondiërs over van de Engelse kant naar de Franse zijde. Hierna werd het Engelse leger geleidelijk Frankrijk uitgejaagd. De Honderdjarige Oorlog eindigde op 17 juli 1453, toen Frankrijk de Slag bij Castillon van de Engelsen won.

De oorlog had enkele diepgaande gevolgen. Zij vormde een belangrijke aanzet tot de territoriale staatsvorming van Frankrijk en Engeland. Engeland deed na deze oorlog feitelijk nooit meer aanspraken gelden op gebieden op het Europese vasteland. Ook groeide in beide landen een sterk nationalisme. De oorlog bleek later het startpunt te zijn van een eeuwenlange onderling gevoel van wantrouwen en haat tussen beide landen.

Zoals wel meer oorlogen – denk aan de Eerste Wereldoorlog of Tweede Wereldoorlog – leidde ook de Honderdjarige Oorlog tot militaire vernieuwingen. Met name het effectievere gebruik van buskruit en kanonskogels was revolutionair – historici spreken van een military revolution -, evenals artillerie-ontwikkelingen die plaatsvonden onder de regering van met name de Franse koning Karel VII (1422-1461).

Verder betekende de oorlog een economische ramp voor Vlaanderen, omdat de lakenindustrie sterk afhankelijk was van Engelse wol. De handelsbanden en politieke banden waren met elkaar versmolten. Na de Honderdjarige Oorlog verdween het economische momentum uit Vlaanderen en verschoof – op langere termijn – naar de Noordelijke Nederlanden en Engeland.

Boek: Jeanne d’Arc (1412-1431). De maagd van Orléans

Bronnen ▼