IJstijd keert even terug in Leiden

Ondanks de huidige opwarming van de aarde en het broeikas-effect is de IJstijd tegenwoordig weer bijzonder populair. De speelfilm Ice Age is daar een mooi voorbeeld van, net als de Ice Age-tentoonstelling van vorig jaar in het British Museum. Ook in het Natuurmuseum Brabant loopt momenteel een tentoonstelling over de IJstijd. Andere voorbeelden zijn verder de komende expositie ‘Giants of the Ice Age’ in de Amsterdam Expo en de film ‘Giganten uit de IJstijd in het Omniversum in Den Haag.

Ook het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden heeft momenteel een IJstijd-tentoonstelling. Deze expositie is speciaal voor kinderen bedoeld, maar is ook geschikt voor families. Het decor van de tentoonstelling werd geheel ontworpen en bedacht door Synergique uit Haarlem. Daarnaast zijn er tekeningen van kinderboekenschrijver en illustrator Harmen van Straaten in de tentoonstelling te vindem.

De Leidse expositie is een mix van oud en nieuw. Enerzijds zijn er opgezette dieren, kunstobjecten en opgegraven voorwerpen te zien, maar anderzijds zijn er ook interactieve gadgets en technische snufjes te bezichtigen en uit te proberen. De tentoonstelling is in feite een visueel aantrekkelijke, interactieve kijkdoos, aangevuld met klassieke museumstukken. Er valt ook behoorlijk wat te doen. Kinderen kunnen er onder andere op Mammoetjacht en leren er zelf vuur te maken met een vuurboog. Een prehistorisch maal staat ook op het programma.

Mammoet

Bij het entree van het museum staat een gigantische mammoet van 3 meter hoog die geleverd werd door ondernemer Arie van den Ban, die binnenkort het museum HistoryLand in Hellevoetsluis gaat starten. Er wordt gefluisterd dat dit een soort Hollands Jurassic Park wordt, maar helemaal zeker is dit niet.

Van der Ban’s Mammoet heeft een vervaarlijke blik in de ogen en bezit een rauwe vacht die een goed beeld geeft van de ruigheid van de IJstijd. Het is meteen het grootste dier van de expositie.

De tentoonstelling zelf daagt kinderen uit om de IJstijd met al zijn ontberingen zelf te ervaren. Bezoekers stappen, samen met twee 11-jarige ijstijdkinderen, Bor en Veer geheten, 20.000 jaar terug, de laatste IJstijd binnen en leren welke uitdagingen en problemen er toen waren. De overlevingstocht begint onder meer met een koelcabine (verpakt in een zwerfkei) waar scholieren zelf kunnen ondervinden hoe koud het destijds kon zijn (5 graden Celsius). Dit was echter nog maar een gematigde temperatuur in die periode want temperaturen van -36 graden Celsius kwamen ook wel voor. Van deze koelcel-ervaring kunnen kinderen ook een foto maken.

Een ander boeiend object is de interactieve, geheime, grot waar kinderen hun handafdruk kunnen achterlaten, net als bewoners van de grotten van Lascaux en Altamira dat, in een zeer ver verleden, ook deden.

Belangrijke Tijd

De IJstijd was een hele belangrijke tijd voor de geschiedenis van de huidige mens. De moderne mens kwam toen immers voor het eerst naar Europa toe. Er werd in die periode niet echt op ijs en sneeuw geleefd. Men moet zich eerder voorstellen dat het bestaan zich afspeelde op een bevroren toendra waar het weer bar kon zijn en de temperatuur erg laag. Eigenlijk was het een soort koude Serengeti-woestijn. De rivieren en de zee waren echter niet bevroren, waardoor het mogelijk bleef om te vissen. Dat was zeer belangrijk om te kunnen overleven.

In feite was het Nederland van de IJstijd een rijke omgeving met behoorlijk wat voedsel, maar men moest wel moeite doen om zich aan te passen. Dat kostte heel wat bloed, zweet en tranen. Bovendien was het niet van gevaar ontbloot. Wilde dieren waren overal en voedsel vinden was niet echt gemakkelijk.

Een boeiend feit met betrekking tot deze periode is dat de Nederlandse zeebodem de rijkste vindplaats ter wereld is van overblijfselen uit de IJstijd, iets wat de meeste mensen zich meestal niet realiseren. In Leiden kan men onder meer schedels van een reuzenhert en een holenbeer zien plus speerpunten, stekers, krabbers en een schedel van een Neanderthaler (replica).

Bittere Koude

Door het barre klimaat (bittere kou) moest de mens steeds flexibel en vernuftig zijn, technieken ontwikkelen om te jagen op groot wild, in grotten leren leven en goed kunnen communiceren. Bij die communicatie speelde kunst een belangrijke rol. Via het maken van rotstekeningen, afbeeldingen op stenen en andere kunstvoorwerpen leerde men gedachten en ideeën aan elkaar over te brengen hetgeen vrij revolutionair was voor die tijd. Kunst was ook belangrijk om een groepsgevoel te creëren, een vorm van zelfbewustzijn te scheppen en filosofische vragen te kunnen stellen als ‘wie zijn wij als mens eigenlijk?’

In Leiden is in dat kader het oudste kunst-object van Nederland te zien. Het gaat hier om een oud stuk steen (ca. 11.000 jaar oud) met enkele lijnen erop getekend (de Steen van Linne). Ook de fraaie, zwaarlijvige Venus-figuurtjes (o.a. uit Hohle Fels en Dolní Věstonice) die in dezelfde vitrine staan, mogen er wezen. Voorbeelden van vruchtbaarheidssymbolen die men in die tijd regelmatig maakte.

In Leiden staat ook het oudste beeldje dat ooit van een mens werd gemaakt: de ‘Venus van Hohle Fels’ (replica). Het werd 40.000 tot 35.000 jaar geleden vervaardigd en is gevonden in een grot in Hohle Fels (Duitsland). Even verder staat een replica van het oudste mens-dier-beeldje ter wereld. Het 40.000 jaar oude leeuwenfiguurtje (leeuw-mens van Hohlenstein Stadel) is prachtig. Dit uit de slagtand van een mammoet gemaakte object toont aan dat kunst niet iets moderns is. Ook mensen uit de IJstijd konden al verfijnde, figuratieve kunstwerken maken die een krachtige uitstraling hadden.

Men realiseert het zich vaak niet maar zelfs in de IJstijd werd er muziek gemaakt, zo blijkt in het Museum van Oudheden. Om dit te bewijzen, liggen er trommels, fluiten en zoemhout (zwierhout) uitgestald. Hoe het geklonken heeft, valt uiteraard niet precies na te gaan. Uit die tijd zijn er helaas geen lp’s, cd’s of mp3-bestanden overgebleven… Intrigerend blijft het wel.

Neanderthaler

In Leiden staat verder een nagemaakte Neanderthaler met een gevangen duif in de hand uit het Gallo-Romeins museum van Tongeren (België). Het is duidelijk te zien dat de Neanderthaler korter was dan de moderne mens. Wel bezat hij een sterker lijf dan de Homo Sapiens, was hij erg goed bestand tegen kou en had hij een plattere schedel dan wij tegenwoordig.

De Neanderthaler is net als de mammoet en de sabeltandtijger al lang uitgestorven. Naar aanleiding van de Leidse tentoonstelling gaat men zich onvermijdelijk afvragen waarom de moderne mens er tegenwoordig nog steeds is en de Neanderthaler niet? Hoe kan dat eigenlijk?

Mogelijk redde aan de mens verwante soort het uiteindelijk niet omdat hij niet flexibel en communicatief genoeg was om het in zo’n bar en zich steeds wijzigend klimaat te redden. Helemaal verdwenen is hij echter niet. Er is namelijk wel enige ‘interactie’ geweest tussen de mens en de Neanderthaler. Beide soorten delen 99,8% van het zelfde genoom. Recent onderzoek heeft aangetoond dat zo’n 1 tot 4% van het DNA van de moderne mens het gevolg kan zijn van menging met onder andere de Neanderthaler. Roodharigen zouden nog directer van de Neanderthalers afstammen wordt wel eens gezegd, maar dat wordt ook weer in twijfel getrokken. Wellicht ontstaat daar in de nabije toekomst meer duidelijkheid over.

Przewalski-paard

Ook de mammoet, de wolharige neushoorn en de sabeltandtijger hebben het niet overleefd. Zij waren blijkbaar niet in staat alle wijzigingen en veranderingen in de geschiedenis te weerstaan.

Toch zijn er ook veel diersoorten uit de IJstijd die het wel gered hebben in de historie. Deze ‘moderne’ inheems dieren uit onze contreien, die wij ook nu nog steeds – dagelijks – zien rondlopen, waren er in de IJstijd ook al. Genetisch zijn ze in al die eeuwen eigenlijk nauwelijks veranderd. Het gaat daarbij om soorten als de wolf, de haas, het Przewalski-paard, de raaf, de gems, de bever, de veelvraat, de marmot, de das en de (riet)gans. Taaie soorten die we hier en elders in Europa ook nog steeds allemaal kennen. In Leiden komen bezoekers oog in oog te staan met deze (opgezette) dieren.

Verder krijgt men in Leiden voorbeelden van kleding te zien die men tijdens de IJstijd droeg en is er aandacht voor de met dierenhuiden bedekte tenten die men destijds gebruikte om in te wonen. Op een video krijgt men een beeld van hoe men in die periode jaagde. Op een tv-scherm ziet de toeschouwer hoe een speer met een soort slinger eraan, extra snelheid meekreeg om zo efficiënter te zijn bij het doden van wild. Essentieel om in een bar klimaat toch voedsel op het menu te krijgen.

Nieuwe IJstijd?

Het is de vraag of er ooit weer een nieuwe IJstijd zal komen. Sommige wetenschappers denken van wel en verwachten zelfs dat er op vrij korte termijn wel weer eens een dergelijke koude periode kan aanbreken. Anderen zijn het daar niet mee eens. Wie het allemaal niet vertrouwt en zich alvast wil wapenen tegen een nieuwe barre, koude periode, kan zich in Leiden alvast voorbereiden op de jacht. Dat de prehistorische ganzensoep en de rendier-schnitzel u goed mogen smaken…

~ Paul Prillevitz

Ook interessant: De Kleine IJstijd in Europa van 1570-1700