Dark
Light

Kattenkwaad & katzwijm – een historische minikatalogus

Auteur:
7 minuten leestijd
Kat aan boord van de HMAS Encounter tijdens de Eerste Wereldoorlog - cc

Katten spelen in de geschiedenis soms een bijzondere rol. Af en toe weten ze historische ontwikkelingen te katalyseren (versnellen) of zetten ze gebeurtenissen naar hun hand cq. poot. In tijden van oorlog zijn katten vaak het lijdend voorwerp: lang niet alle katten blijken over de spreekwoordelijke negen levens te beschikken. Anderen hebben meer geluk en komen uiteindelijk weer op hun pootjes terecht: als oorlogsheld in dienst van de Perzische koning Cambyses II of als troeteldiertje van de beroemde politicus Winston Churchill.

Dzjengis Khan
Dzjengis Khan
Kat in het bakkie

De oude Egyptenaren zijn vermoedelijk de eerste mensen die katten domesticeren. Ze beschouwen katten als heilig, omdat ze de oogsten beschermen tegen ratten en ander ongedierte.

Volgens een legende uit de Oudheid maken de Perzen slim gebruik van de heilige status van de Egyptische kat. Tijdens de Slag om Pelusium in 525 voor Chr. binden de Perzen, zo gaat het verhaal, katten aan zich vast en laten ze de beesten meelopen in de voorste frontlinies. De Egyptenaren zien de Perzische katten en durven niet terug te vechten, uit angst dat ze de heilige dieren doden en op die manier onheil over zichzelf afroepen. Deze veldslag winnend afsluiten is voor de Perzische koning Cambyses II hierdoor een ‘kat in het bakkie’.

Katten in het nauw

Vijftien eeuwen later zijn katten opnieuw beslissend op het strijdtoneel. In 1209 vordert de opmars van Dzjengis Khan door Azië uitstekend en staat hij op het punt om het huidige China binnen te vallen. Bij de stad Volohai komt de opmars van het Mongoolse leger echter wekenlang tot stilstand. De Mongolen belegeren de stad, maar verliezen bij elke aanval talloze soldaten.

Het verhaal duikt pas in de zeventiende eeuw in bronnen op en is vermoedelijk een legende: Khan past een slimme truc toe om de impasse te doorbreken. Hij belooft Volohai met rust te laten als de stad hem 10.000 zwaluwen en 1.000 katten schenkt. De stadsleiders, blij verrast door dit ludieke gebaar, voldoen aan Khans vreemde verzoek. Als de diertjes zijn afgeleverd blijkt de ware bedoeling van de Mongoolse leider. Khan instrueert zijn manschappen om lapjes stof aan de staarten van de dieren vast te maken en deze in brand te steken. Katten in het nauw maken rare sprongen: de hysterische beesten vluchten terug naar de stad, om in hun vertrouwde omgeving te sterven. Daarbij zetten ze Volohai in lichterlaaie. Khans soldaten hoeven geen vinger uit te steken en kijken toe hoe het vuur de klus klaart.

“Cat Holy” vs. “Cat Holic”

Binnen de islam bestaat, net als bij de Egyptenaren, grote achting voor katten. Het respect voor de dieren is zo groot dat ze zelfs welkom zijn in de moskee. Vermoedelijk gaat deze positieve houding terug op het verhaal van de kat van Mohammed: Muezza. Op een dag klinkt het signaal voor het gebed (dit doet de muezzin, de ‘klokkenluider’ van de islam), terwijl Muezza ligt te slapen op het gewaad van Mohammed. Hij besluit om een stuk van zijn gewaad af te snijden en zo het dier te laten doorslapen. Volgens het verhaal buigt de kat Muezza voor Mohammed als deze terugkeert na het gebed en aait Mohammed het beest een paar keer over zijn rug. Daarmee is het gelukkige dier, als een soort “Cat Holy”, verzekerd van een plek in de hemel. Er doen nog andere verhalen over Muezza de ronde, bijvoorbeeld dat hij regelmatig bij Mohammed op schoot zit als deze preekt.

In tegenstelling tot de islam ziet de Katholieke Kerk katten als duivelse kompanen van heksen. Net als de Katharen – hier in de betekenis van religieuze sekte en niet van ‘kattenharen’ – worden de beestjes in de Middeleeuwen, als de gelegenheid zich voordoet, over de kling gejaagd. Van Franse steden is bekend dat burgerbendes op christelijke feestdagen klopjachten houden op zwarte katten en deze ritueel verbranden.

Dit soort massamoorden – die ook honden, geiten en varkens treft – heeft dramatische gevolgen. Als de Zwarte Dood in de jaren 1348-1350 door Europa waart is de kattenpopulatie op het continent drastisch geslonken, zodat ratten, die de pest via vlooien verspreiden, vrij spel hebben. Het resultaat is dat een derde van de Europese bevolking omkomt.

Katknuppelen

Katknuppelen (Westfries Genootschap)
Katknuppelen (Westfries Genootschap)
In de zeventiende-eeuwse Nederlandse Republiek zijn huisdieren populair: met name honden en, iets minder, ook katten. Katten zijn handig om de rattenpopulatie in toom te houden en kennelijk leuk ‘speelgoed’ om zo nu en dan de frustraties op uit te leven.

Een wrede Nederlandse plattelandshobby uit deze tijd is ‘katknuppelen’, een spelletje dat overigens ook gespeeld wordt door Fransen en Engelsen. Bij katknuppelen zet men twee palen in de grond met een touw ertussen, waaraan een sterke bierton hangt. In de bierton wordt een kat gestopt. Het deksel gaat erop, waarna de deelnemers een nummertje trekken en op een afstand van 20 passen om de beurt een knuppel tegen de ton gooien. Als de knuppel doel treft, begint de doodsbange kat onbedaarlijk te gillen. Dit tot groot plezier van de ‘sporters’ en de talrijke omstanders.

De apotheose vindt plaats als de ton uit elkaar valt en iedereen gaat kijken of de kat nog leeft. Of probeert het misschien nog levende beest als een dolle te ontsnappen? De winnaar van het spelletje is in elk geval degene die de kat de finale klap of een doeltreffende worp met een knuppel geeft, tot deze dood is. Deze nummer één heeft met zijn inleggeld in elk geval geen kat in de zak gekocht.

Unsinkable Sam

Unsinkable Sam
Unsinkable Sam
Op 27 mei 1941 gaat het slagschip Bismarck, het pronkstuk van de Duitse marine, in de Atlantische Oceaan ten onder. Bijna 2100 opvarenden vinden de dood in het ijskoude water. Onder de 119 overlevenden bevindt zich de Duitse kat Oskar, die door het Britse schip de Cossack uit het water wordt gevist. De Britten noemen de kater: Sam.

Sam heeft weinig geluk, want binnen vijf maanden zinkt de Cossack door een Duitse torpedoaanval. Een ander Brits schip – met de toepasselijke naam Ark Royal – pikt Sam en de andere overlevenden op. Nog geen drie weken later wordt het weer zwemmen geblazen voor de arme Sam: ook de Ark Royal weet niet aan de Duitse torpedo’s te ontsnappen. Sam behoort echter opnieuw tot de die hards en klautert aan boord van het Britse reddingsschip Legion.

De Royal Navy besluit daarop om “Unsinkable Sam”, zoals zijn koosnaampje inmiddels luidt, met vervroegd pensioen te laten gaan en hem preventief aan wal te houden. Een kat heeft immers spreekwoordelijk wel negen levens, maar het geluk houdt ergens op. Sam leeft daarna nog ruim tien jaar. Hij overlijdt in 1955 in Belfast.

Kattige Churchill

Winston Churchill aait een kat
Winston Churchill aait een kat
Dan zoomen we nog kort in op dierenvriend Winston Churchill. Deze Britse premier valt herhaaldelijk in katzwijm bij het zien van dieren. Met name katten vindt hij leuk.

Af en toe gaat Churchill eten in het chique Savoy Hotel in Londen, waar de houten zwarte kat Caspar op tafel staat als er dertien gasten zijn. In 1898, kort voor het tienjarig jubileum van het restaurant, gaat het namelijk gruwelijk mis als de Zuid-Afrikaanse gast Woolf Joel – ondanks waarschuwingen van zijn vrienden – in het Savoy Hotel dineert met twaalf andere gasten. Twaalf plus één maakt samen dertien, en dertien is een ongeluksgetal. Na terugkomst in Johannesburg wordt Joel – zoals zijn vrienden al voorspeld hebben – getroffen door het noodlot: Woolf wordt doodgeschoten. Vanaf dat moment dineert 30 jaar lang een personeelslid mee als er dertien gasten zijn. In de jaren 1920 wordt dit personeelslid vervangen door Caspar de kat. Als Churchill het Savoy Hotel bezoekt nodigt hij Caspar standaard uit aan tafel, of er nu tien, dertien of achttien gasten zijn. Hij vindt het nepbeestje gewoon een leuke tafelgenoot.

Churchills band met katten is soms complex. In een kattige bui gaat hij op zekere dag woedend tekeer tegen zijn huispoes. Het diertje bedenkt zich geen moment, rent naar buiten toe en blijft weg. Churchill heeft geen zin in dansende muizen en plaats een bord achter het raam met de tekst: “Cat, come home, all is forgiven!”

Tijdens de Tweede Wereldoorlog laat Churchill zich op 10 Downing Street in Londen consequent vergezellen door de zwarte kat Nelson, zo herinneren zijn medewerkers zich. Maar zijn allergrootste lieveling is, Churchill is inmiddels gepensioneerd, zijn eigen kat Jock. Tijdens fotosessies bij huwelijken van zijn kleinkinderen zit de kat vaak op Churchills schoot. En als hijzelf in 1965 zijn laatste adem uitblaast, zit Jock op het randje van zijn sterfbed.

Operation Acoustic Kitty (Bron afbeelding onbekend)
Operation Acoustic Kitty (Bron afbeelding onbekend)

‘Are you kitten me?’

Ten slotte het wellicht opmerkelijkste verhaal: de inzet van de kat als ‘spionagekit’ tijdens de Koude Oorlog. In 1961 start de CIA het project Operation Acoustic Kitty, bedoeld om de Russen af te luisteren via katten. De term ‘operatie’ moet hier heel letterlijk genomen worden: er komen namelijk urenlange operaties aan te pas om de katten te verbouwen tot wandelende spionagekits. De chirurgen verwijderen een deel van de ingewanden om ruimte te maken voor batterijen en afluisterapparatuur, terwijl de staart een ideale slurf is om een antenne in te verbergen. Daarna worden de katten weer netjes dichtgekit of -genaaid (dat laatste sowieso).

De CIA-proeven met Acoustic Kitties beginnen teleurstellend. Zo blijken de katten snel honger te krijgen, rennen ze liever achter vogels aan dan achter de Russen en vertonen hun ingewanden onvoorspelbaar gedrag. De CIA hoopt deze problemen met jarenlange training en chirurgisch geëxperimenteer te tackelen. In 1967 is het dan eindelijk zover: met een speciaal busje, vergezeld van een Acoustic Kitty, rijden CIA-agenten naar Wisconsin Avenue in Washington D.C., waar zich een pand bevindt met Sovjet-spionnen. Twee van deze spionnen zitten die dag op een bankje in het park. Als de CIA-agenten de busdeuren openen en de geprepareerde kat op de twee Russen afsturen, is het enige wat ze horen een harde knal gevolgd door radiostilte. Er rijdt namelijk een taxi over de kat heen, luttele seconden na het begin van de missie. ‘Are you kitten me?’, zal er vermoedelijk door de hoofden van de agenten zijn geschoten.

Het Amerikaanse afluisterproject, dat inmiddels 15 miljoen dollar heeft gekost, loopt uit op een enorme kater en wordt in 1967 beëindigd.

Lees ook: Poes was leven niet zeker in oorlog

Enne Koops (1978-2023) was historicus en docent geschiedenis en maatschappijleer aan het Rietschans College in Ermelo. Zijn interesse ging uit naar onderwerpen als religie- en cultuurgeschiedenis, oorlogen, migratie, en de geschiedenis van Noord-Amerika, Nederland en Duitsland. Publiceerde vele artikelen op Historiek. Zie ook: In memoriam

Gratis geschiedenismagazine

Ontvang, net als ruim 50.000 anderen, iedere week de gratis nieuwsbrief van Historiek:

Gratis nieuwsbrief

Meld u aan voor onze wekelijkse nieuwsbrief (51.015 actieve abonnees)


Mede dankzij onze donateurs zijn al onze artikelen gratis te lezen. Op Historiek vindt u dus geen PREMIUM artikelen of 'slotjes'.

Steun ons ook

×