André Horlings
Leiden lijkt deze winter even aan de Nijl te liggen, met een bijzondere expositie over de Koninginnen die daar ruim 3000 jaar geleden aan het hof woonden of zelfs op de regeringstroon zaten. Na een noodzakelijke verbouwing (vanwege asbest) is het Rijksmuseum van Oudheden na anderhalf jaar terug. Geheel vernieuwd en met een speciale tentoonstelling over de Egyptische Koninginnen, zoals die niet eerder in Nederland te zien is geweest.
Geen glazen plafond
Verschillende koninginnen waren geen koninklijk aanhangsel van de farao, maar wisten zelf ook macht te veroveren. De belangrijkste waren vorstinnen als Ahmose Nefertari, Hatsjepsoet, Teje, Nefertiti en Nefertari.
Ze hadden als vorstin een grote politieke invloed, voerden eigenhandig diplomatieke correspondentie, hadden een goddelijke status en bestierden het paleis. Ahmose Nefertari (ca. 1562-1494 v.Chr.) was de eerste koningin met de titel ‘Godsgemalin van Amon’; een priesterfunctie die de hoogst denkbare maatschappelijke rol voor een vrouw betekende.
Koningin Hatsjepsoet (ca. 1508-1458 v.Chr.), die trouwde met haar halfbroer Thoetmosis II die jong stierf, werd regentes over haar stiefzoon Thoetmosis III; een zoon van haar echtgenoot en een bijvrouw, die tien was toen zijn vader overleed. Ze droeg de kleding van een koningin en voerde de titels van haar voormalige echtgenoot. Maar toen de troonopvolger in zijn zevende regeringsjaar meerderjarig werd, en aan de beurt was om zijn vader op te volgen, ging Hasjepsoet de volledige titels van de koning gebruiken. Of Thoetmosis III het daarmee eens was is de vraag, maar ze werd wel de (tweede) vrouwelijke koning. Ze leidde belangrijke handelsexpedities. Soms wordt ze samen met haar stiefzoon afgebeeld; dan is ze duidelijk de belangrijkste van de twee.
Rond het eenentwintigste jaar van de heerschappij van Thoetmosis III verdween ze volledig uit beeld; misschien was ze toen overleden. Twintig jaar later werden al haar namen en afbeeldingen op grote schaal vernietigd. De redenen zijn altijd duister gebleven, maar misschien was het de wraak van haar stiefzoon.
Ook koningin Teje (ca. 1398-1338 v.Chr.) had opmerkelijk veel invloed op haar echtgenoot en werd vaak afgebeeld op koninklijke monumenten. Ze onderhield zelf haar diplomatieke correspondentie met buitenlandse vorsten.
Godsdienstige revolutie
En Nefertiti (1370-1334 v.Chr.) zorgde samen met haar echtgenoot farao Achnaton voor een totale revolutie in de oud-Egyptische kunst, religie en politiek. Ze verkondigden het geloof in Ă©Ă©n god, de zonnegod Aton, en ze stichtten een nieuwe hoofdstad, Amarna. Hun revolutionaire visie op de eeuwenoude Egyptische tradities komt tot uiting in fascinerende nieuwe vormen van kunst, die voor het eerst mensen en hun emoties toonden.
Nefertiti was een machtige koningin en kreeg samen met Achnaton zes dochters. Lang werd verondersteld dat ze in zijn twaalfde regeringsjaar plotseling van het toneel verdween, maar in 2012 vond een Vlaams opgravingsteam een inscriptie over Nefertiti uit Achnatons zestiende regeringsjaar. Tegenwoordig wordt aangenomen dat zij na de dood van Achnaton mogelijk zelf farao is geweest. Een (replica van een) beeld van Nefertiti, van kalksteen en gips, met ingelegde ogen en een kroon in een specifieke vorm zoals alleen zij die droeg, is Ă©Ă©n van de pronkstukken van de tentoonstelling.
Uitgebreide harem
Wel laat een papyrus van meer dan vijf meter zien dat het leven in de harem niet altijd rozengeur en maneschijn was. Hierin wordt een samenzwering beschreven van een groep vrouwen en harem-medewerkers die uiteindelijk farao Ramses III (regeerde van 1194-1163 v.Chr.) fataal werd. Hij werd gevonden met een zeven centimeter brede wond aan zijn keel. De luchtpijp was doorboord met een mes of een ander scherp voorwerp; de wond gaat tot het bot.
Koningin Nefertari
Maar verreweg de belangrijkste koningin van de tentoonstelling is Nefertari (ca. 1300-1250 v.Chr.), echtgenote van farao Ramses II (ca. 1301-1245). Hun huwelijk begon waarschijnlijk als een politieke overeenkomst, maar ging over in echte liefde. Ramses trouwde met haar toen hij vijftien jaar was en zij dertien; tien jaar voordat hij de troon besteeg. Op monumenten liet hij weten hoeveel hij van haar hield en hoe mooi ze was: ‘mooi van gezicht’ en ‘godin van charme’.
Ze woonden in de nieuwe hoofdstad Piramesse (Huis van Ramses) in de oostelijke Nijldelta. Zij en Ramses kregen samen acht kinderen, maar geen van hen leefde lang genoeg om Ramses op te kunnen volgen. Wel had Ramses naast Nefertari nog vele andere vrouwen, waarmee hij zo’n honderd kinderen kreeg.
Een paspop in het museum is aangekleed volgens de mode en de opmaak uit de tijd van Nefertari. Ze oogt er als een schoonheid en draagt juwelen, slippers en een gierenkap als cobra op het hoofd; een voorrecht van de Grote Koningin, dat haar onderscheidde van andere vrouwen en ook de dochters van de koning.
Het graf van Nefertari, in het Dal der Koninginnen, aan de voet van de Thebaanse bergen, is ronduit spectaculair. Het is uitgehouwen in een rots en wordt gezien als een van de hoogtepunten van de beeldende kunst uit het oude Egypte.
Kostbare ontdekkingen
De laatste rustplaats van Nefertari wordt voor het eerst genoemd in documenten van reizigers uit de negentiende eeuw. Ernesto Schiaparelli, directeur van het Muzeo Egizio in Turijn (Italië), waar nu het grootste deel van de tentoonstelling in Leiden vandaan komt, kreeg een concessie om tussen 1903 en 1905 opgravingen te doen in het Dal der Koninginnen.
In 1904 vonden de arbeiders de overblijfselen van enkele kleine huizen en de eerste treden van een trap, die was uitgehouwen in de rotsen. De trap bleek inderdaad te leiden naar een graf. Schiaparelli constateerde dat het in de oudheid geplunderd was. De sarcofaag van de koningin was verwoest. Van het roodgranieten deksel van het graf lagen alleen nog brokstukken op de vloer, samen met delen van een vergulde houten lijkkist. Maar het bevatte nog steeds enkele belangrijke objecten en bij nader onderzoek kwamen er tientallen kostbaarheden tevoorschijn,
Van alle grafgoederen van Nefertari waren 34 houten sjabti’s (dienarenbeeldjes, die de doden moesten begeleiden tijdens de reis naar het hiernamaals) overgebleven. Ze zijn zwart geschilderd en dragen de naam van de koningin. Ook werden onderdelen van meubels gevonden en een faience (glazuren) handvat met de naam van koning Eje, mogelijk één van haar voorouders. Een paar sandalen van geweven palmbladen, trots achter glas tentoongesteld, is misschien wel écht gedragen door de koningin (maatje 39!).
De meest indrukwekkende vondst is een amulet van verguld hout en blauwe faience in de vorm van een djed-zuil, het symbool van stabiliteit en eeuwig leven voor de overledene. De naam van Nefertari staat op de achterkant. Het was verborgen in een nis, en heeft waarschijnlijk daardoor de furie van de grafschenners overleefd.
Grafkamer Nefertari
“Hoewel er van de grafuitrusting heel weinig over was, verheugde de missie zich over de ontdekking van het graf, dat een van de belangrijkste vondsten is. Het graf behoort aan een van de meest befaamde Egyptische koninginnen en is uitzonderlijk mooi, zowel wat betreft de architectonische structuur als de reliĂ«fs en inscripties die de muren bedekken.”
De afmetingen van de figuren, de helderheid van de kleuren en de grootsheid en puurheid van de stijl, Ă©Ă©n van de belangrijkste voorbeelden van Egyptische kunst van de vroege negentiende dynastie, maken de grafkamer tot Ă©Ă©n van de meest opmerkelijke monumenten in de Thebaanse necropool.
Schiaparelli gaf zijn assistent opdracht een houten model te maken op schaal 1 op 10. Er werd een enorme hoeveelheid tekeningen, (zwart-wit) foto’s en aantekeningen geproduceerd, die later weer naar de juiste kleuren werden vertaald. Het schaalmodel is ook op de tentoonstelling van de Koninginnen aan de Nijl te bewonderen.
Mogelijk nog spectaculairder is de nagebouwde levensgrote grafkamer die, weliswaar op bescheiden schaal, de wandtekeningen duidelijk en in kleur laat zien. In Egypte is de grafkamer sporadisch voor toeristen te bezoeken; volgens de laatste berichten moet € 100 worden neergelegd voor tien minuten toegang, waarin men niet mag praten om aantasting door lichaamsvocht en -warmte zoveel mogelijk te voorkomen.
Achttien maanden gesloten
In de introductiezaal leidt een selectie topstukken door de geschiedenis van Egypte, van de prehistorie tot de Arabische tijd. Daarna komt de Egyptische religie aan de orde: godenbeelden, amuletten, papyri en magische voorwerpen die samen het verhaal vertellen van de godenwereld en rituelen, waarin men geloofde dat de zon, die ‘s avonds in het westen onderging, in de nacht op een boot door de onderwereld naar het oosten werd vervoerd om weer op te komen, waarin onder meer een rol was weggelegd voor de zielen van overleden farao’s. De volgende ruimte gaat over Oud-Egyptisch geloof in het hiernamaals, met beroemde mummies en mummiekisten, waarbij de verandering in stijl en inhoud in die duizenden jaren opvallend is.
‘Uitgepakte’ mummies, zoals vroeger, worden niet langer vertoond. Daarvoor in de plaats kunnen bezoekers zelf met een geavanceerde 3D-visualisatie van CT-scans de mummie van een reuzen-krokodil en van priester Anchor onderzoeken. Daarover kwam gisteren nog opmerkelijke nieuws: dat in de windsels van de krokodil niet alleen (zoals al eerder ontdekt) twee krokodillen zaten, maar ook nog tientallen mummies van baby-krokodilletjes.
Boek bij de tentoonstelling: Koninginnen van de Nijl – Macht en schoonheid in het Nieuwe Rijk
Fragment uit het boek: De sterkste vrouw van de oudheid
