Jona Lendering
De schaal hierboven, te zien in het Nationaal Archeologisch Museum in Athene, is een zogeheten “incantatieschaal”. In een bijna eindeloze spiraal staat een tekst die de eigenaar moet beschermen tegen allerlei boze geesten. Ze zijn gemaakt in het Sassanidische Rijk en zijn er voor elke religieuze minderheid: er zijn christelijke schalen, maar ook joodse, manichese, zoroastrische en mandese. Ik heb op het bordje in het museum gelezen dat de bovenstaande schaal mandees is, maar ik kan het niet controleren.
Mandeeërs?
Ik weet namelijk maar weinig van de mandeeërs. Daarmee ben ik overigens in alleszins redelijk gezelschap, want het is een geloofsgemeenschap in noordelijk Irak waarover maar weinig bekend is. Zeker, we kennen enkele theologische concepten: het zijn dualisten die geloven dat de ziel eigenlijk bij God wil zijn maar door een Groot Kosmisch Bedrijfsongeval als balling in dit ondermaanse moet verkeren. Er is echter geheime kennis waarmee de gelovige de terugkeer van zijn ziel kan bevorderen. Het doet sterk denken aan de antieke gnosis en het is vermoedelijk geen toeval dat de naam van deze religie is afgeleid van het Aramese manda dat, net als het Griekse gnosis, zoiets betekent als kennis of inzicht.
Een Griekse herkomst dus? Vergeet het maar. De kleding van de mandese geestelijkheid is Iraans. De eigen literatuur is dan weer evident geïnspireerd door het jodendom, maar geeft aan de traditionele bijbelse verhalen een geheel eigen draai. Het helpt ook al niet dat er nauwelijks teksten over de vroegste mandeeërs zijn. De veel gehoorde theorie dat ze identiek zijn aan de Sabeeërs die enkele keren worden genoemd in de Koran, is precies dat: een theorie.
En al zouden we de herkomst en de leer begrijpen, dan zegt het nog niet zoveel. Als u een catechismus en een geschiedenis van de pausen hebt gelezen, weet u nog niets van het katholicisme, net zo min als de Vijf Zuilen van de islam u veel wijzer maken over wat het is om moslim te zijn. Het is alleen maar theorie. Je zou eigenlijk een tijdje moeten meedraaien in een katholieke of islamitische familie om iets te begrijpen van wat het in de praktijk inhoudt.
Astronomie
Eén ding weten we echter wél over de mandeeërs. Ze geloven dat de sterren en de planeten het menselijk gedrag beïnvloeden. Nu zijn er hele volksstammen die geloven in astrologie, maar de mandeeërs staan heel specifiek in de Babylonische traditie. Ze handhaven zelfs de millennia oude Akkadische namen van de planeten en sterren. Geen Griekse of Arabische invloed hier.
Dat is toch wel heel bijzonder. Daarom is het zo wonderlijk – en nu kom ik ter zake – dat de Internationale Astronomische Unie, die namen geeft aan planetoïden, dwergplaneten en de topografie van planeten en manen, nog nooit een naam heeft gekozen uit de zo oude mandese sterrenkundige traditie. Aanvankelijk gebruikte men alleen namen uit de klassieke mythologie, later kwamen er namen bij van historische personen en van mensen die iets voor de astronomie hadden betekend. De IAU heeft ook andere mythische tradities aangeboord om aan namen te komen: zo zijn er naast de dwergplaneet Pluto (een klassieke naam) ook Haumea (een moedergodin van Hawaii) en Makemake (een scheppergod die werd vereerd op Paaseiland).
Het is wellicht tijd dat de IAU de eeuwenoude mandese namen gaat gebruiken. Gewoon, omdat de mandeeërs van alle mensen op aarde de oudste sterrenkundige traditie hebben. Of buitengewoon, omdat ze het sinds de Amerikaanse inval in Irak buitengewoon hard te verduren hebben. De zogenaamde Islamitische Staat doet momenteel zijn best Syrië en Irak cultureel te zuiveren en is doende het weinige dat nog rest uit te wissen. Dat komt vanzelfsprekend niet ten einde als de IAU eens een mandese sterrenkundige naam uit de kast trekt, maar ach, ook louter symbolische daden hebben soms betekenis.
New Horizons
Vandaar. Het onderzoeksteam van de New Horizons-sonde die in juli bij Pluto aankomt, zal aan de IAU namen voordragen van de meest opmerkelijke bergen en gletsjers. Er is al een lijst van mogelijke namen opgesteld, en daar zit zowaar een mandese naam bij: Krun. Dat is een van de vijf heersers in de onderwereld – en dus een goede naam voor op een planeet die ook naar de dodengod is genoemd. U kunt stemmen op de namen van die lijst.
Stem dus Krun! Ga naar deze webpagina, ga door naar “step 2” en klik op “mythology of the underworld”. Er gaat nu een venstertje open met een namenlijst; scroll door naar beneden en klik door (“continue”); doe het nog een keer, en op het derde venstertje verschijnt uw mandese keuze. Aanvinken maar. Een andere godheid mag natuurlijk ook, maar als u straks een onverstoord graf wil hebben, kunt u Krun maar beter te vriend houden.
