Mosje Ben Maimonides (1135-1204)

Ook wel RaMBaM. Bekend rabbijn, filosoof en arts uit de tijd van de Risjoniem (rabbinale generatie die liep van 1040-1450 na. Chr.). Zijn bijnaam RaMBaM is ontleend aan het acroniem van Rabbi Mosje ben Maimon (Hebr.). De werken van Maimonides hebben tot op heden invloed op zowel de Joodse- als de niet-Joodse wereld.

Zijn vader heeft hem als deskundige zowel op gebied van de fundamentele Joodse literatuur als op de Joodse filosoof gevormd. Hierdoor worstelde hij met geestelijke waarden die hij in evenwicht en harmonie wilde brengen. Daarnaast bestudeerde hij natuurwetenschappen, geneeskunde en vergelijkbare wijsbegeerte. Binnen de wijsbegeerte was hij geïnteresseerd in Aristoteles, met de vermelding dat hij zich van een aantal leringen van Aristoteles distantieerde. Volgens sommigen onderhield hij contact met Averroës, een vrijzinnige islamitische filosoof.

Toen Maimonides een jaar of 13/14 jaar was, vluchtte zijn gezin uit Córdova (Spanje), omdat de Almohaden – een Moors-Spaanse dynastie opgericht door Mohammed ibn Toemart (1078-1129) – een geloofszuivering doorvoerden. De Almohaden verwoestten synagogen en niet-moslims werden gedwongen zich te bekeren tot de Islam. De tien jaar hierna zwierf het gezin van Maimonides van stad tot stad. Zo kwamen zij in Fez (Marokko) terecht.

Onderdrukking

Beeld ter ere van Maimonides in het Spaanse Córdoba

Ook de Joden in Fez werden gedwongen zich te bekeren tot de Islam. Sommige Joden deden alsof zij zich tot Islam bekeerden en net als de Marranen (betekent letterlijk “varkens”, een aanduiding voor Joden die zich onder dwang tot het Christendom bekeerden) onderhielden zij het Jodendom in het diepste geheim. Dit was enigszins mogelijk omdat de Almohaden de Joodse huishoudens niet controleerden. Omdat Maimonides de Joodse schijnmoslims verdedigde, beweerden boze tongen dat hijzelf ook gedurende enige tijd een ‘schijnmoslim’ zou zijn geweest. Dit is echter nooit bewezen.

Kort daarna verliet hij samen met zijn familie Marokko en vertrokken zij naar Israel. Na een rumoerig zeereis van een maand kwam de familie Maimon in de havenplaats Akko (ten noorden van Tel Aviv) aan. Maimonides was zo blij met zijn aankomst, dat hij besloot deze datum als feestdag voor de armen te maken. Helaas was de immense vreugde van korte duur. De kruisvaarders richtten onder de moslims en de Joden een bloedbad in Israel aan en wederom pakte de familie Maimon hun koffers en vestigde zich tenslotte in Egypte. Samen met zijn broer David ging Maimonides in Forstat (bij Caïro) wonen en handelden zij voor de kost in juwelen. Een aantal jaren later overleed Maimonides’ broer tijdens een storm in de Indische Oceaan.

Graf van Maimonides in Tiverja, Tiberias - Israel (Afb: Kirsten van Dijkhuizen-Van Calck) — Graf van Maimonides in Tiverja, Tiberias – Israel (Afb: Kirsten van Dijkhuizen-Van Calck)

Maimonides studeerde medische wetenschappen en werd uiteindelijk lijfarts aan het hof van sultan Saladin. Omdat hij zijn vak goed verstond, bood de Engelse koning Richard Leeuwenhart hem dezelfde baan aan zijn hof aan. Maimonides sloeg deze eer af. Ondertussen werd Maimonides tot leider van het rabbinaat in Caïro gekozen. Omdat de sultan zijn kwaliteiten als Joods leider goed kon inschatten, stelde deze hem aan tot leider van de hele Joodse gemeenschap in Egypte.

Tot zijn dood toe was Maimonides actief in al zijn werk. Hij deed zijn werk als arts grondig en werd binnen de Joodse gemeenschap gezien als een goed leider. Zijn publicaties over Jodendom, wijsbegeerte en geneeskunde zijn zeer beroemd.

In 1204 overleed Maimonides op 69 jarige leeftijd. Zijn zoon Avraham volgde hem als lijfarts op. In Tiverja (Tiberias, Israel) werd hij begraven. Waarschijnlijk heeft Avraham deze rustplaats bedacht omdat Tiverja het symbool voor studie en geneeskunde was.

In Córdoba, op het Tiberiasplein, staat een groot standbeeld ter ere van Mosje Ben Maimonides.

Boeken over/van Maimonides

Werken van Maimonides

De meeste werken van Maimonides zijn geschreven in het Judeo-Arabisch-Arabisch, een Arabische variant op het Jiddisch (Judeo-Duits).

Op zijn 23e begon Maimonides met een commentaar op de Misjnah (de mondelinge verklaringen van de schriftelijke Tora: van Genesis tot en met Deuteronomium). Op zijn 33e had hij de zes delen van de Misjnah verklaard en uitgelegd. Ook heeft de RaMBaM de Talmoed (discussies van de Mondelinge Tora) voor de gewone man overzichtelijk gemaakt. In dit werk geeft hij een overzichtelijk beeld van de traditionele gedragscodes. Deze ´Misjneh Tora’, die overigens in het Hebreeuws is geschreven, is in veertien delen uitgegeven. De veertien delen worden ook wel de Jad Hachazakah, de Sterke Hand, genoemd. (de getalswaarde van de ‘jad’ – Hebreeuws voor ‘hand’ – is veertien). Het slotvers van Deuteronomium 34:12 luidt:

Het was geheel in overstemming met de sterke hand en de ontzaglijke prestaties die Mozes geheel Israel heeft getoond.

Hierdoor werd Mosje ben Maimon vergeleken met Mosje ben Amram-Mosje Avinoe, de Bijbelse figuur Mozes. Het bekende spreekwoord onder de Joodse gemeenschap luidt dan ook: “Van Mosje tot Mosje was niemand als Mosje”.

Een ander beroemd maar zeer complex werk van de hand van Maimonides is de “Gids der Verdoolden”. Dit boek is uit briefwisselingen ontstaan. De brieven sloegen een brug tussen traditie, geloof en wijsgerige bezinningen die als waarheid worden geaccepteerd. Maimonides trachtte aan te tonen dat het Jodendom in beginsel ook deze waarheden omvat. Hij bevestigde dat achter de eenvoudige tekst van de Tora een diepere gedachtewereld bestaat. Deze zienswijze wordt geïllustreerd in Spreuken 25:11:

...als gouden appels op een verzilverde schaal, zo is een woord gesproken op juiste momentend.

Maimonides schreef hierover: “Iemand die de gevulde schalen op een afstand ziet, ziet slechts zuilver. Wie dichterbij komt en goed door de openingen van de zilveren schaal kijkt, ziet goud glinsteren”.

Ook heeft Maimonides de Dertien Principes van het Jodendom ontwikkeld. Verder schreef hij acht religieuspsychologische stukken.

Andere werken van Maimonides’ hand:

Sefer Hamitzvot: Boek van de Geboden
Sefer Ha’shamad: Boek over Martelaarschap
Tesjoevot: collectie van brieven en responsa, inclusief een aantal publieke artikelen.
Verhandeling op Logica (Arabisch: Makala Fi-Sinat Al-Mantik) is een werk dat ook in het
Latijn, Duits, Frans, Engels en Hebreeuws is uitgegeven.
De Kunst van Behandeling: een samenvatting op het werk van Van Galen.
Commentaar op de Aforisme van Hippocrates: wordt afgewisseld met zijn eigen zienswijze
Medische Aforsime van Mozes; (Fusul Musa in het Arabisch). Deze ‘Hoofdstukken van Mozes’ (Pirkei Mosje in het Hebreeuws) bevatten 1500 aforismen en omschrijvingen van medische voorwaarden
Verhandeling op Hemorroïden: behandelt ook over spijsvertering en voedsel.
Verhandelingen op samenwonen: bevat recepten voor afrodisiacum, maar ook tegen afrodisiacum.
Verhandeling op Astma: behandelt klimaten en diëten en hun effect op astma. Dat schoon lucht goed voor astmapatiënten is, wordt hierin ook behandeld.
Verhandeling op giffen en hun tegengiffen: toxicologiehandboek dat nog eeuwen populair bleef.
Het regime van de Gezondheid: een verhandeling over een gezond leven en het verband tussen geest en lichaam.
Verhandeling op de Verklaring van goede lichamelijke gezondheid: verdedigt een gezond leven en het vermijden van overvloed.
Farmacopee: een handboek van 405 paragraven met voorschriften voor de analyse van geneesmiddelen in het Arabische, Grieks, Perzisch, Syrisch, Berbertaal en Spaans.