Kevin Prenger
Op 9 mei 2010 werd in Sint-Petersburg de jaarlijkse Dag van de Overwinning uitbundig gevierd. Exact 65 jaar eerder werd het Duitse leger overwonnen door het Rode Leger. Het gekletter van medailles op de borsten van bejaarde veteranen, het gestamp van soldatenlaarzen en het geronk van legervoertuigen klonk door de met rode vlaggen en spandoeken gevulde straten. Voor Sint-Petersburg heeft de viering speciale betekenis. De stad heette tijdens de Tweede Wereldoorlog nog Leningrad en werd bijna 900 dagen, van 8 september 1941 tot 27 januari 1944, door de Duitsers belegd.
Filmmaakster Jessica Gorter interviewde ten tijde van de festiviteiten in Sint-Petersburg in 2010 verschillende overlevenden van het beleg. Fragmenten van deze gesprekken nam ze op in haar documentairefilm 900 dagen over de mythe en werkelijkheid van het beleg van Leningrad. De vanuit de overheid aangestuurde verheerlijking van de helden van Leningrad staat voor sommige van de geïnterviewde overlevenden ver weg van werkelijkheid. Een oude dame beschouwt zich niet als een heldin, zo vertelt ze Jessica Gorter. Ze was nog maar een kind tijdens het beleg. “Eigenlijk was onze generatie gewoon slachtoffer”, zo verklaart ze resoluut voor de camera. Een bejaard echtpaar zet de televisie uit als de militaire parade uitgezonden wordt. “We hebben genoeg van deze onzin gezien in ons leven”, zo verklaart de vrouw. “Beter niet kijken dan naar leugens kijken”, zo vult haar man aan.
Waar de festiviteiten aan voorbij gaan is het enorme leed dat met name burgers leden tijdens het beleg. Er was een groot voedseltekort en de communistische leiders bekommerden zich amper om hen. Tussen de 650.000 en 800.000 burgers stierven, met name tijdens de eerste winter van het beleg. Uitgehongerde burgers vervielen tot kannibalisme, zo vertelt ook één van de geïnterviewden. Zij zag op de grond in de sneeuw lijken liggen waarvan stukken vlees ontbraken. Haar echtgenoot denkt er anders over. Hij suggereert dat het ook gewoon de lichamen konden zijn van mensen die op de operatietafel stierven. De in de documentaire geciteerde verslagen van de NKVD, de gevreesde Sovjetveiligheidsdienst, spreken echter boekdelen. In bureaucratische taal worden de vele gevallen van kannibalisme opgesomd. Het is vermoedelijk niet toevallig dat het vooral niet-partijleden waren die zich hieraan schuldig maakten. Partijleden hadden door hun connecties minder moeite om aan voedsel komen.
Schrijnend is ook het verhaal in de documentaire van de oude dame die alleen woont met haar hondjes en meerdere katten. Het lijkt alsof ze met de liefde die ze de dieren geeft iets goed wil maken. Ze vertelt namelijk dat ze tijdens het beleg een kat geslacht en opgegeten heeft. Veel mensen verslijten haar voor gek, zo zegt ze. Er zijn dan ook overlevenden die het vanuit de overheid gepropageerde heldhaftige beeld van het beleg wel steunen. Gorter filmde bijvoorbeeld bij een vrouwenvereniging waar de slachtofferrol taboe is. De vrouwen prijzen dictator Stalin voor het overwinnen van de oorlog. Als één van de dames begint te vertellen over de Sovjetterreur wordt ze tot zwijgen gemaand. Ook tijdens de parade wordt er schaamteloos rondgelopen met borden met daarop de portretten van Stalin en andere Sovjetleiders. Op de Dag van de Overwinning worden leiders die in het Westen worden beschouwd als misdadigers vereerd, terwijl de slachtoffers vergeten lijken te worden.
“900 dagen” is geen nauwgezette reconstructie van het beleg van Leningrad. Militaire ontwikkelingen en de totstandkoming en het functioneren van de IJsweg over het Ladagomeer, waarover voedsel werd aangevoerd en burgers werden geëvacueerd, komen niet of slechts zijdelings ter sprake. Vooral is de documentaire een weergave van de grote kloof tussen de wijze waarop het beleg van Leningrad vanuit de overheid herdacht wordt en de individuele beleving van tal van overlevenden. Getoond wordt hoe, anders dan in het Westen, de oorlog in Rusland collectief herdacht wordt. Waar wij ons tijdens herdenkingen hoofdzakelijk richten op het individuele slachtoffers en het oorlogsleed, lijkt er in Rusland weinig veranderd ten opzichte van het communistische tijdperk. De Russische beer wil op 9 mei zijn tanden nog eens laten zien en klampt zich vast aan de overwinningen van toen. De aangrijpende verhalen van de bejaarde overlevenden in deze documentaire maken echter veel meer indruk dan alle medailles, vlaggen, militaire parades en wapenvertoon bij elkaar.
Boek: 900 Days
