Jona Lendering
Al bijna drie jaar ligt op de stapel “boeken waarmee ik toch ’s iets moet doen” De Romeinse Katakomben in Valkenburg van Paul Post. Het gaat over een leuk monument in Zuid-Limburg, waar de ondergrondse begraafplaatsen uit het antieke Rome aan het begin van de vorige eeuw in mergel zijn nagebouwd. Je zou de Romeinse Katakomben, zoals Post aangeeft, zowel kunnen beschouwen “als een uit de hand gelopen hobby of misschien wel gril van een vrijgezel-gentleman”, namelijk Jan Diepen, maar ook als “een cultureel project”, niet onvergelijkbaar met de ongeveer even oude Heilig Land-Stichting. Beide dienden om het religieuze aspect van de oude wereld te tonen aan mensen die de reis naar het Middellandse Zee-gebied niet konden betalen.
Uiteraard bouwde Diepen, afkomstig uit een katholieke familie die rijk was geworden in de Tilburgse textielindustrie, de gekopieerde catacomben niet alleen. Hij liet zich bijstaan door een adviescommissie en bracht het project onder in een stichting met een gedegen bestuur. “Het katakombeninitiatief”, schrijft Post, “kan niet beschouwd worden als een naïef filantropisch project.” De stichting werkte bijvoorbeeld samen met de bekende bouwkundige Pierre Cuypers en met generaal Frederic Hoefer, die het Arnhemse Openluchtmuseum heeft helpen oprichten.
Diepen was niet kleingeestig: andere leden van de adviescommissie waren de protestantse dominee F. Pijper, specialist in vroegchristelijke geschiedenis en kunst, en de Duitse catacombenonderzoeker Joseph Wilpert. De laatste was erin geslaagd de Romeinse Katakomben te fotograferen en had een procedé ontwikkeld om ook de kleuren weer te geven. Ik heb weleens afbeeldingen uit zijn Malereien der Katakomben Roms(1903) benut (1, 2), een boek dat nog steeds onvervangbaar is omdat de originele Romeinse wandschilderingen de afgelopen eeuw alleen maar verder zijn vervaagd.
Diepen zette – en ook daar is een overeenkomst met de Heilig Land-Stichting – duidelijk in op kwaliteit. Het resultaat mocht er zijn: mooie reconstructies van de begraafplaatsen van de eerste Romeinse christenen, waarbij u niet alleen moet denken aan de gangen waarin de doden ooit zijn bijgezet, maar ook aan de kapellen en crypten. Kunsthistorisch zijn die enorm belangrijk, want we kennen de ontwikkeling van de klassieke schilderkunst vooral uit Pompeii, waar vanzelfsprekend niets is gevonden van ná de vulkaanuitbarsting van 79 n.Chr. De Romeinse Katakomben documenteren de ontwikkeling in de daarop volgende eeuwen.
Onvoltooid project
Helaas speelde de gezondheid van Jan Diepen hem steeds meer parten. Het eerste deel van het onderaardse complex, waarin uiteindelijk ruim vijf dozijn grafruimtes uit Rome zouden worden nagebouwd, ging open in 1910 maar al na een jaar of tien waren er moeilijkheden. Het expertisecentrum voor vroegchristelijke kunst dat er had moeten komen, is nooit opgericht. Aan bezoekers ontbrak het niet – Valkenburg werd een toeristencentrum – maar Diepen kon niet méér doen. Hij overleed in 1930 en daarna viel het wetenschappelijke netwerk langzaam uiteen. De opkomst van het massatoerisme zorgde er bovendien voor dat mensen in Rome de originelen konden bekijken en niet meer naar Valkenburg hoefden reizen. De museale collectie kwam terecht in het Heerlense Thermenmuseum en de bibliotheek belandde in een instituut dat in 2000 is gesloten. (Zoals ik onlangs schreefzijn de angsten van de NINO-mensen dat ze hun spullen op soortgelijke wijze kwijtraken, bepaald niet ongegrond.)
De desintegratie van de collectie en de teruglopende bezoekersaantallen zijn echter niet het laatste deel van de geschiedenis van de Romeinse Katakomben in Valkenburg. De echte begraafplaatsen in Rome zijn in de loop van de twintigste eeuw aangetast geraakt, bijvoorbeeld doordat er eindeloos veel toeristen langs wandelden. Sommige Valkenburgse replica’s zijn beter dan het origineel. Het imitatie-monument is bovendien, na ruim een eeuw, zélf een monument. Een monument dat eveneens onderhouden moet worden, want zoals de Romeinse Katakomben aangetast zijn geraakt, zo is de kwaliteit van de Valkenburgse kopie ook niet meer wat ze is geweest.
Vandaar dat men in Limburg inmiddels bezig is met een restauratieproject. De “Capella Graeca” kan bijvoorbeeld wel een likje verf gebruiken. Die kapel, een kopie van een ruimte uit de Priscilla-catacomben in Rome, is voorzien van kleurrijke wandschilderingen, mooie ornamenten en de Griekse inscripties waaraan de ruimte zijn naam heeft te danken. Het opknappen kost 9.000 euro, waarvan inmiddels via een crowdfundingsactie al bijna tweederde is opgehaald.
U leest er hier meer over. Ik beveel u deze actie van harte aan. En uiteraard raad ik u ook een bezoek aan, bijvoorbeeld in combinatie met het Thermenmuseum in Heerlen en het Romeinenfestival van Bocholtz in het weekend van 8-9 juli.
