Sagalassos, droomstad in de bergen

Ik wil de tentoonstelling samenvatten door een deel van de flaptekst van het begeleidende boek te citeren: Sagalassos ten noorden van het Turkse Antalya was in de oudheid een stad van betekenis. Nog voor de komst van Alexander de Grote was ze al gehelleniseerd en in de Romeinse tijd nam ze opmerkelijk snel culturele en architecturale vernieuwingen van Rome over. Tijdens de Keizertijd groeide ze vrijwel onmiddellijk uit tot de ‘de facto’ hoofdplaats van Pisidië met als hoogtepunten de regering van Augustus (25 v.-14 n. Chr.), deze van Hadrianus (117-138 n. Chr.), de dynastie van de Theodosii (274-450 n. Chr.) en de eerste helft van de heerschappij van keizer Justinianus (ca. 525-541/542 n. Chr.).

De drijvende kracht achter de opgraving van Sagalassos is Marc Waelkens van de K.U.L. te Leuven.

Hij heeft geschreven:

Zo is het allemaal begonnen. En zo ging de droom van een zesjarige jongen in vervulling die, na het lezen van een Robbedoesstrip van vier pagina’s over de ontdekking van Troje, zijn vader meedeelde dat ook hij later in Turkije zou gaan graven. Dat leidde tweeënveertig jaar geleden, op 23 augustus 1983, bij mijn eerste bezoek aan Turkije, tot een ‘coup de foudre’.

Leid hieruit niet af dat Sagalassos minder dan 30 jaar geleden door Waelkens ontdekt is. De herontdekking van het antieke Sagalassos dateert uit 1706 toen de Franse arts Paul Lucas in opdracht van Louis XIV een reis oor het Ottomaanse rijk maakte. De naam van de stad werd pas in 1824 vastgesteld toen Francis Arundell, een Engelse zendeling die in de voetensporen van Paulus trad, een inscriptie waarin ΗΣΑΓAΛAΣΣΕΩΝ, de naam van de stad, voorkwam, vertaalde.

Na Arundell volgden andere westerlingen. Sommigen groeven op terwijl anderen tekeningen maakten en foto’s namen. Dit iconografische materieel is van kapitaal belang gebleken voor de hedendaagse opgravers omdat ze details die nu verdwenen zijn, weergeven. Net die details hebben er toe bijgedragen om de resultaten van opgravingen te verruimen en te nuanceren. In 1990 kreeg Waelkens van de Turkse overheid, waarmee hij al meer dan twintig jaar zeer goed samenwerkt, de toestemming om de stad op te graven en het grondgebied te prospecteren en in kaart te brengen.

Sinds enige tijd liep Waelkens rond met het idee om ‘zijn’ stad in Vlaanderen visueel bekend te maken. Het “Provinciaal Gallo-Romeins Museum” van Tongeren sprong mee op de kar zodat de tentoonstelling “Sagalassos. City of dreams” een feit was. Guy Joostens, een operaregisseur met internationale faam, zorgde voor het opzetten van de tentoonstelling.

Maar liefst 238 objecten, van klein tot monumentaal, worden tentoongesteld. De tentoonstelling valt op door een eerder theatrale setting en ad rem-teksten die de verschillende afdelingen en een aantal treffende stukken verduidelijken. Ik ben wel bang dat de ruimte bij druk bezoek, en ik denk aan scholenbezoek en andere groepen, iets te krap zal uitvallen.

Naar aanleiding van de tentoonstelling werd Sagalassos. Droomstad in de bergen uitgegeven. Deze publicatie is meer dan de zoveelste cataloog van een tentoonstelling. Ze vertelt in taal, foto’s, tekeningen en plattegronden het verhaal van meer dan zeven millennia.

Tentoonstelling en bezoek behandelen een periode van meer dan tien millennia.

De Sagalissiërs waren al in de tijd van Alexander de Grote bekend, onder meer om hun dapperheid. Alexanders biograaf Arrianos die leefde in de tweede eeuw na het begin van de westerse jaartelling, heeft geschreven dat ze de naam hadden van alle vechtlustige Pisidiërs de meest vechtlustige te zijn. Dat ze moedige mannen waren en oorlog verheerlijkten, blijkt onder meer uit een grafgift uit de zesde of de vijfde eeuw vóór het begin van de westerse jaartelling: een sierlijk, bijna lieflijk parfumflesje in de vorm van het hoofd van een geharnaste hopliet of infanterist.

Toch, en dat is niet meer dan logisch, gaat het grootste deel van de tentoonstelling over de bloeiperiodes van de stad die alle in de Romeinse tijd te situeren zijn. Er wordt aandacht besteed aan het dagelijkse leven van de gewone mens, noodzakelijke irrigatie waarbij niet mag vergeten worden dat de stad op een heuvel lag, bestuur, religie, volksvermaak… Er wordt stilgestaan bij de wijk van de pottenbakkers, begrafenisruimtes en macellum of marktplaats, het bouleterion of de plaats waar het stadsbestuur samenkwam, waterreservoirs in de vorm van brongebouwen en fonteinen, openbare plaatsen en tempels, lokale helden, theater, thermen, odeion of muziekgebouw, en stadion…

Men kan niet voorbij gaan aan het onder meer religieuze belang van keizer Augustus. In een Ionische tempel uit het begin van de eerste eeuw werd Apollo vereerd. De godheid stond hier overduidelijk symbool voor Augustus die zijn overwinningen toeschreef aan de hulp van en opdroeg aan Apollo.

Lees ook: Groot standbeeld keizer Aurelius gevonden

Belangrijk waren monumentale beelden en gebouwen. Ik denk aan het kolossale beeld van keizer Hadrianus uit het begin van de tweede eeuw dat 94 centimeter hoog is, wat betekende dat het gehele beeld ongeveer 4,50 meter moet gemeten hebben. Ik denk aan het Antonijnse Nymphaeum of de fontein uit de tweede helft van de tweede eeuw die niet alleen voor het noodzakelijke drinkwater zorgde, maar de stad mee verfraaide.

De vraag hoe men grote stukken steen ter plaatste kreeg in een stad met straten met hellingen van meer dan 15 procent, heeft men kunnen beantwoorden. Wagens werden niet gebruikt: sporen van wagenwielen werden in de straten die tot meer dan 6 meter breed konden zijn, niet aangetroffen. Men heeft dan ook gebruik gemaakt van (muil)ezels: het enorme aantal gevonden botten van die dieren toont het aan. De zwaarste lasten werden met houten sledes getrokken door ossen, ter plaatste gebracht: een span kon tot 900 kilo trekken. Voor zwaardere lasten werden ossenspannen gecombineerd.

De ondergang van Sagalassos moet gesitueerd worden van 450 tot 625. De schade van een aardbeving tussen 450 en 525 is nog hersteld. De pest van 541/542 had tot gevolgd dat de stad ontvolkt raakte en dat noodzakelijke werken van herstel en instandhouding niet meer gedaan (konden) worden. Dé doodsteek kwam met de aardbeving van rond 600/620. Van restauratie of heropbouw was geen sprake. Toch zou de stad zichzelf nog enkele eeuwen overleven tot ze volledig verlaten werd.

Het zou duren tot 1990 toen onder Waelkens met de heropbouw van ΗΣΑΓAΛAΣΣΕΩΝ, die zich nog steeds doorzet, begonnen is. Wie daarover meer wil weten, moet “Sagalassos droomstad in de bergen” lezen.

Toch dit: de Antonijnse fontein van 27 meter lang en 8 meter hoog werd van 1998 tot 2010 volgens het systeem van de anastylose heropbouwd. Anastylose is niets anders dan het geheel of gedeeltelijk herstellen van monumenten door gebruik te maken van tachtig procent van de oorspronkelijke bouwelementen terwijl de ontbrekende stukken ‘nagemaakt’ worden. Daarbij is het niet gebleven: de fontein werd opnieuw in werking gesteld zodat de archeologen en hun medewerkers over drinkwater beschikken. Het bassin bevat maar liefst 81 kubieke meter water.

Onderzoek en opgravingen blijven doorgaan. Tentoonstelling en begeleidend boek laten bezoekers en lezer met mondjesmaat smaken van het Turkse Sagalallos. De volgende stap: een reis naar de droomstad Sagalassos.

Marc Waelkens en Jeroen Problome // Sagalassos. Droomstad in de bergen // ISBN 978907699897

De tentoonstelling Sagalassos. City of dreams is nog tot 17 juni 2012 te zien in het Gallo Romeins Museum in Tongeren