Sayyid Qutb (1906-1966) – Filosoof van de politieke islam

De Egyptische politicus Sayyid Qutb (ook wel Said Qutb genoemd) wordt beschouwd als de grondlegger van het tegenwoordige radicale islamisme, oftewel: de politieke islam. Hij was een belangrijke ideoloog van de Moslimbroederschap in Egypte en de belangrijkste inspirator van de voormalige Al Qaida-terrorist Osama bin Laden (1957-2011). Qutb haatte de Verenigde Staten en het Westen tot diep in zijn vezels.

Jeugd en opleiding

Sayyid Qutb, alias Qutub, werd op 9 oktober 1906 geboren in de stad Musha in Egypte, in een liberaal-nationalistisch nest. In Caïro volgde hij een opleiding aan de Darl al-Ulum, een prestigieus instituut voor Wetenschappen dat in 1872 door vooruitstrevende moslims was opgericht. Hij maakte snel carrière, eerst als leraar en vanaf 1940 ook als onderwijsinspecteur.

In 1920 begon de toen nog seculiere Qutb te schrijven als dichter en literair criticus. Hij schreef vooral over sociale en politieke kwesties. In 1946 publiceerde hij een autobiografisch werk. Tot die tijd was de islam nog niet het focuspunt van Qutb. Een bezoek aan Amerika veranderde dit.

Reis naar Amerika

Van 1948 tot 1950 verbleef Qutb in de Verenigde Staten. Aan de Universiteit van (Noord-)Colorado, in de plaats Greeley, bestudeerde hij het Amerikaanse onderwijs en behaalde hiervoor een master. Voor Qutb was de reis naar Amerika wat voor de apostel Paulus de reis naar Damascus was: een totale ommekeer. Qutb trok de conclusie dat de Verenigde Staten technologisch superieur, maar moreel bankroet waren. Stelletjes liepen er hand in hand, en op de dansvloer hielden dames en heren zelf elkaars heupen vast. Qutb was geschokt.

Hij begon de Verenigde Staten te haten en verafschuwde de westerse cultuur. Toen Qutb merkte dat de Amerikaanse pers met genoegen reageerde op de moord op de leider van een Egyptische Moslimbroederschap, Hassan al-Banna, in 1949, was hij diep geschokt. De Moslimbroederschap was in 1928 opgericht in Ismailia, toen Egypte onder Brits bestuur stond. Deze organisatie focuste zich op de jihad: de heilige oorlog ter vestiging van Allah’s rijk op aarde. De Egyptische koning Faroek I verbood de Moslimbroederschap daarom in 1948 en een jaar later liet hij Al-Banna vermoorden.

Islamitische boeken

Na de Tweede Wereldoorlog, en helemaal na zijn bezoek aan de Verenigde Staten van 1948 tot 1951 – waar hij een master behaalde -, begon hij islamitische boeken te schrijven. Twee bekende werken die hij schreef waren Sociale rechtvaardigheid in de islam (1949) en een dertigdelig commentaar op de Koran: In de schaduw van de Koran (1951-1965). Beide boeken hebben grote invloed gehad op de islamitische wereld. Het doel van deze boeken was om het geloof weer centraal te stellen binnen de moslimidentiteit en terug te haken op oude moslimtradities.

Het boek Mijlpalen. Fasen van het islamitisch bewustzijn (1965) wordt door veel islamdeskundigen beschouwd als Qutb’s meest radicale boek. Het is een kort boek van twaalf hoofdstukken en 160 pagina’s. Voorstanders uit radicaal-islamitische kringen beschouwen dit boek als een mijlpaal in de moslimgeschiedenis. Tegenstanders – voornamelijk uit het Westen – zien het boek als handleiding voor moslimextremisten. De kern van Qutb’s boek is dat de Koran geen geschrift is voor discussie, informatie of studie, maar een boek dat islamieten praktische instructies geeft en oproept tot actie. Het boek prijst de sharia aan als enige medicijn tegen onenigheid. De sharia brengt vrede en de islam is de enige ware beschaving, zo stelt Qutb.

In Mijlpalen kwalificeert Qutb niet-islamieten als volgt:

“Degenen die van het islamitische systeem afwijken en een ander systeem wensen, of dit nu gebaseerd is op nationalisme, huidskleur en ras, klassenstrijd of een andere soortgelijke corrupte theorie, zijn waarlijk vijanden van de mensheid!” – p.70; zie p.35 in het pdf-bestand onder ‘Bronnen’ hieronder

Nog een citaat uit dit boek:

“Deze religie (islam) wil de hele wereld naar zijn Onderhouder brengen en het van de dienstbaarheid aan een ander dan Allah bevrijden.” – p.83; zie p.41 in het pdf-bestand onder ‘Bronnen’

En het volgende fragment is feitelijk een oorlogsverklaring aan de hele niet-islamitische wereld:

“Het ligt in de oorspronkelijke aard van de islam om het initiatief te nemen om de mens over de hele aarde van de dienstbaarheid aan een ander dan Allah te bevrijden, zodoende mag het niet tot geografische of raciale grenzen beperkt worden, waarbij de mensheid op de hele aarde aan het kwaad overgelaten wordt, in de chaos en aan de dienstbaarheid aan een ander dan Allah.” – p.104; zie p.51 in het pdf-bestand onder ‘Bronnen’

Sayyid Qutb en de Moslimbroederschap

Eind 1951 trad Sayyid Qutb tot de Moslimbroederschap toe en werd al spoedig de belangrijkste leider. Ondanks het verbod en de tegenstand van de Egyptische koning Faroek I (1920-1965), trad de Moslimbroederschap begin jaren vijftig weer op de voorgrond. In de zone van het Suezkanaal vocht de Moslimbroederschap samen met communisten tegen de Britten.

Toen kolonel Gamal Abdel Nasser (1918-1970) in juli 1952 met zijn officieren een geweldloze staatsgreep pleegde en de koning afzette, vond de Moslimbroederschap dat zij vanwege het aandeel in de strijd tegen de Britten aanspraak mocht maken op een plek in de regering. Maar Nasser boog niet en verbood de Moslimbroederschap in 1954.

Aanslag en executie

Op 26 oktober 1954 volgde een (mislukte) aanslag op Nasser en in de dagen daarna werden meer dan vierduizend ‘Moslimbroeders’ gearresteerd. Een aantal leiders werd na een showproces opgehangen. Sayyid Qutb kreeg een gevangenisstraf van tien jaar opgelegd. In 1964 werd hij vrijgelaten, maar al na een jaar weer opgepakt en beschuldigd van samenzwering.

Op 29 augustus 1966 werd Qutb geëxecuteerd door ophanging. Tijdens dit proces citeerden de aanklagers uitvoerig uit Mijlpalen. Mede daardoor kreeg Qutbs werk een enorme bekendheid.

De terreurorganisatie Moslimbroederschap deed daarna nog verscheidene malen van zich spreken. Zo waren in 1981 de moordenaars van de Egyptische president Anwar Sadat (1918-1981) aan de Moslimbroederschap gelieerd, en werd via een staatsgreep in juni 2013 de aan de Moslimbroederschap gelieerde president Mohammed Morsi afgezet en begin 2015 ter dood veroordeeld. Het vonnis werd op 29 augustus 1966 voltrokken.

~ Enne Koops

Boek: Mohammed en het ontstaan van de islam

Bronnen ▼