Socrates – De vader van de filosofie

De Griekse filosoof Socrates (469-399 v.Chr.) wordt beschouwd als de vader van de filosofie. Hij is vooral bekend via de dialogen van Plato en Xenophon, waarin hij gesprekken voert over filosofische onderwerpen. Als hij zeventig jaar is, wordt hij beschuldigd van goddeloosheid en het bederven van de jeugd, waarop hij ter dood veroordeeld wordt.

Socrates werd geboren in Athene in het jaar 469 voor Christus. Zijn vader was beeldhouwer en zijn moeder vroedvrouw. Met zijn eigen vrouw Xantippe kreeg hij drie zonen. Aanvankelijk was Socrates een handwerkman, naar het beroep van zijn vader, maar hij wijdde zich al snel aan het onderricht. Hij begaf zich op de straten en pleinen van Athene waar hij gesprekken voerde met leerlingen en voorbijgangers over filosofische onderwerpen. Socrates had veel bewonderaars, maar niet iedereen was gecharmeerd van zijn doortastende manier van vragen stellen. Hierdoor kreeg hij de bijnaam ‘de horzel van Athene’.

De Socratische methode

De gesprekken die Socrates voerde, worden op een indrukwekkende manier weergegeven in de dialogen van Plato en Xenophon, beiden leerlingen van Socrates. Plato (ca. 427-347 v.Chr.) publiceerde een dertigtal boeken waarin hij Socrates gesprekken laat voeren met karakters die in Athene algemeen bekend waren. Tijdens deze gesprekken stelt Socrates de vragen en laat hij zijn gesprekspartners de antwoorden formuleren. Door steeds weer nieuwe vragen te stellen, ontdekken de gesprekspartners dat zij eigenlijk niets weten. Socrates was dan ook bekend om zijn uitspraak

“Ik weet alleen dat ik niets weet”.

Het doel van de dialogen was echter niet te bewijzen dat Socrates’ gesprekspartners niets wisten. Hij wilde de mensen vooral kritisch leren denken en geloofde dat men door het opdoen van (zelf)kennis een deugdzaam mens zou kunnen worden. De gesprekken gaan dan ook over allerlei deugden, zoals vroomheid, dapperheid en rechtvaardigheid. Socrates was daarmee de eerste filosoof die de menselijke aangelegenheden (de politiek en de ethiek) tot onderwerp van het denken maakte. Vanwege zijn ongekende wijsheid en indrukwekkende persoonlijkheid kreeg hij veel aanhang tijdens zijn leven en in de eeuwen na zijn dood. Hierdoor wordt hij door velen gezien als de vader van de filosofie.

Politiek en sofisme

Socrates was niet alleen leraar. Hij vocht enkele keren in het leger van Athene tegen Sparta in de Peloponnesische oorlog (431-404 v.Chr.). Hij bemoeide zich tevens met politieke aangelegenheden, hoewel hij geen officiële functies bekleedde. Tijdens Socrates’ leven ontwikkelde de democratie zich steeds verder in Athene. Burgers konden voortaan het volk toespreken en kregen een stem in de volksvergaderingen. Daardoor moesten zij in staat zijn om wetten te kunnen lezen en te kunnen spreken in het openbaar. Deze behoefte aan democratische vaardigheden trok de zogenaamde sofisten naar de stad. Dit waren rondtrekkende leraren die tegen betaling onderwijs gaven in welsprekendheid. Hoewel de filosoof zich in eerste instantie liet inspireren door de sofisten, kregen zij later een slechte naam. Er was in Athene een bittere strijd ontstaan tussen de democraten en de aristocraten tegen de achtergrond van de Peloponnesische oorlog. Socrates werd ervan beschuldigd dat hij teveel partij koos voor de aristocraten. De democratie werd na een lange strijd radicaal doorgevoerd in Athene waarmee Socrates’ lot werd bezegeld.

Het doodvonnis

Toen Socrates zeventig jaar was, werd hij formeel beschuldigd van goddeloosheid en het bederven van de jeugd. Tijdens zijn vroege leven had hij al bepaalde medeburgers tegen zich in het harnas gejaagd door het stellen van kritische vragen. Hij zou de jeugd daardoor aansporen om ongehoorzaam te zijn. Hij werd tevens door sommigen als een sofist bestempeld, wat inhield dat hij er staatsgevaarlijke ideeën op nahield. Het sofisme werd in die tijd geassocieerd met een vorm van goddeloosheid, wat een ondermijning betekende van de religieuze wetten. Een ander deel van de beschuldiging betrof Socrates’ antidemocratische houding. Socrates had bijvoorbeeld gesteld dat het proces van het willekeurig kiezen van bestuurders door het volk geen garantie was voor een rechtvaardige uitkomst.

Het proces tegen Socrates wordt uitgebreid beschreven in de Apologie van Plato. Hij beschrijft hoe Socrates zijn eigen rechtszaak bepleitte voor een jury die bestond uit vijfhonderd Atheense mannen. Socrates legt in zijn verdediging uit hoe hij aan zijn slechte reputatie is gekomen en drijft de spot met zijn aanklagers. Hij lijkt de voorgestelde straf niet erg serieus te nemen en wordt met een meerderheid van stemmen veroordeeld tot het drinken van de gifbeker.

De dood van Socrates

De dood van de filosoof is een tragische gebeurtenis. Veel van zijn bewonderaars vonden zijn straf onterecht. In zijn boek Faidon beschrijft Plato de situatie in de dodencel. Socrates voert met enkele vrienden zijn laatste dialoog over de onsterfelijkheid van de ziel. In het bijzijn van zijn huilende vrienden drinkt hij de gifbeker leeg en spreekt zijn laatste woorden:

Kriton, we zijn Asklepios een haan schuldig. Geef hem die en verzuim het niet.

Over de betekenis van deze uitspraak wordt veel gespeculeerd. Vermoedelijk verwijst het naar een ritueel dat te maken heeft met de zielsverhuizing of met het opgeofferd worden voor de waarheid.

Boek: De laatste dagen van Socrates – Plato

Humanistisch verbond over Socrates: