Stadhouder Willem V van Oranje-Nassau

Stadhouder Willem V was de laatste stadhouder van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Hij was de zoon van stadhouder Willem IV en de vader van Willem I der Nederlanden, de eerste Koning der Nederlanden.

Willem V werd in 1748 geboren als zoon van stadhouder Willem IV en Anna van Hannover. Zijn geboorte werd grootst gevierd. Toen hij drie was, overleed zijn vader en was hij dus in naam al stadhouder. Zijn moeder werd zijn regent. Maar ook zij overleed, toen Willem 10 was. Hierna kreeg Willem V een vriend van zijn vader als voogd: de hertog van Brunswijk-Wolfenbuttel. Hij zou veel invloed krijgen op het beleid van Willem V.

Willem trad op 19-jarige leeftijd in het huwelijk met de 16-jarige Wilhelmina van Pruisen – afkomstig uit het huis Hohenzollern -, een nichtje van Van Brunswijk en een knap en slim meisje, die in alles het tegengestelde was van haar man. Ondanks dat hadden ze veel eerbied voor elkaar.

Willem V en Wilhelmina kregen vijf kinderen waarvan er één doodgeboren werd en één na een dag overleed. De andere kinderen waren Louise (1770-1819), Willem (1772-1843) en Frederik (1774-1799). Willem zou zijn vader later opvolgen, maar niet als stadhouder maar als koning Willem I.

Terwijl Willem V nogal besluiteloos was en erg afhankelijk, was Wilhelmina juist erg voortvarend. In 1780 werd bijvoorbeeld de Engelse oorlog verloren, omdat Willem de vloot had verwaarloosd. Dit omdat hij niet kon kiezen tussen geld steken in de vloot of in het leger. Dus werd er in beide niet geïnvesteerd.

Hertog van Brunswijk-Wolfenbuttel

Zoals gezegd had hertog Lodewijk Ernst van Brunswijk-Wolfenbüttel-Bevern een grote invloed op Willem V, zoals hij daarvoor ook op zijn vader had gehad. De hertog was nogal autoritair en niet democratisch. Hij hield meer van de militaire structuur. Willem IV had hem voor zijn dood aangesteld opperbevelhebber en na de dood van Willem IV begon hij een grote reorganisatie van het leger. Toen hij na de dood van Anna van Hannover – die hem overigens maar niks vond – voogd werd over de minderjarige Willem V reorganiseerde hij ook meteen het stadhoudersstelsel. Toen Willem meerderjarig was werd Van Brunswijk zijn belangrijkste adviseur. Hij had op een bepaald moment zoveel functies, dat er veel belangenverstrengeling was. Hij kreeg ook flink betaald voor zijn werk, omdat Willem V hem zo dankbaar was zorg te hebben gedragen voor zijn opvoeding.

Niet iedereen was blij met de hertog. Wilhelmina bemoeide zich ook graag met staatszaken en wilde daarom graag de invloed van de hertog inperken. Daarnaast verzetten ook de patriotten en verschillende burgemeesters zich tegen de invloed van de hertog. Hij werd onder meer beschuldigd van omkoping en ontrouw. In 1782 liepen de gemoederen zo hoog op dat de hertog zich terugtrok. Hij had tegen die tijd ook al vijanden in Rusland, Engeland, Frankrijk en Pruisen.

Stadhouder Willem V wordt afgezet

In de loop der jaren kwamen de patriotten en orangisten steeds duidelijker tegenover elkaar te staan. De orangisten beschouwden de Republiek mét een Oranjestadhouder als één constitutie. Patriotten waren voor verandering. Toen de spanning steeds hoger opliep, allerlei burgerkorpsen bewapend werden en er een burgeroorlog dreigde, besloten de Staten van Holland om stadhouder Willem V zijn functie als bevelhebber van de westelijke strijdkrachten te ontnemen. De stadhouder trok zich hierop met zijn gevolg terug op het oude Valkhof in Nijmegen. De hoop opgegeven had de stadhouder echter nog niet. Vanuit Gelderland stuurde hij zijn troepen naar de stadjes Elburg en Hattem waar de patriot Herman Willem Daendels met een aantal vrijkorpsen begonnen was een democratisch bestuur te vestigen. Voordat de troepen de Gelderse steden bereikten nam Daendels al de benen, waardoor een openlijke confrontatie uitbleef.

De aanhouding van de prinses van Oranje bij Goejanverwellesluis - Charles Rochussen, 1787 — De aanhouding van de prinses van Oranje bij Goejanverwellesluis –
Charles Rochussen, 1787

Wilhelmina en Goejanverwellesluis

Willem V kon maar moeilijk omgaan met de gespannen politieke situatie. Zijn vrouw was doortastender. Op 28 juni 1787 besloot zij om incognito vanuit Gelderland naar Den Haag af te reizen voor een bezoek aan de Staten van Holland. Ze wilde daar een eind maken aan de onenigheid. De patriotten kregen er echter lucht van. Wilhelmina en haar gezelschap werden bij de Goejanverwellesluis aan de Hollandse IJssel tegengehouden door een aantal patriotten. Gesteund door een besluit van de Staten van Holland besloten de patriotten de prinses niet door te laten. Wilhelmina was hierdoor gedwongen onverrichter zake terug te keren.

Niet lang hierna kwam haar broer Frederik Willem II, de koning van Pruisen, te hulp. Hij stuurde, in overleg met de Engelsen, maar liefst 26.000 soldaten naar de Republiek om de orde te herstellen. Al snel werd Gorinchem ingenomen. Daarna vielen de vrijkorpsen van de patriotten al snel uiteen. Amper drie maanden na de smadelijke gebeurtenis bij Goejanverwellesluis kon stadhouder Willem V zo terugkeren in Den Haag. Patriottische bestuurders werden vervolgens vervangen. Veel patriotten vluchtten naar Frankrijk.

Galerij Prins Willem V

Stadhouder Willem V was steenrijk en gaf veel geld uit aan het verbouwen van onder meer het Binnenhof, paleis Noordeinde en Huis ten Bosch. Ook bezat hij veel kunst en curiosa die hij in 1774 tentoonstelde aan het publiek in de schilderijenzaal aan het Binnenhof. Dat was uniek in die tijd en eigenlijk was dat het eerste museum van Nederland. De Galerie Prins Willem V is nu onderdeel van het Mauritshuis en deelt z’n ingang met de gevangenpoort in Den Haag. Het beroemde schilder De Stier van Paulus Potter was één van de bekende werken uit de galerie. Dit schilderij werd later door Napoleon meegenomen naar het Louvre. In 1815 werd het teruggehaald naar Nederland en tegenwoordig is het te bezichtigen in het Mauritshuis.

De stier - Paulus Potter, 1647 (Mauritshuis) — De stier – Paulus Potter, 1647 (Mauritshuis)

Het einde van het stadhouderstijdperk

In 1789 brak de Franse Revolutie uit. Drie jaar later kwam Frankrijk in oorlog met Pruisen, Engeland en daarna met de Republiek. Daarbij kregen ze hulp van de patriotten die eerder uit Nederland waren gevlucht. In de Republiek hadden ze weinig tegenstand, aangezien het volk de stadhouder toch al zat was. De regenten onderhandelden voor zichzelf een goede positie onder de nieuwe Franse heerschappij. Alleen was er geen plek meer voor de stadhouder. Op 18 januari 1795 vertrok hij samen met zijn zoons vanuit Scheveningen en werd het stadhouderschap voor altijd afgeschaft. Een paar jaar later vertrok het gezin van Engeland naar Duitsland en vestigde het zich in kasteel Oraniënstein bij Nassau.

Willem werd in 1806 bij een bezoek aan zijn dochter Louise in Brunswijk getroffen door een beroerte. Nadat zijn toestand stabiel leek, overleed hij alsnog op 9 april op 58-jarige leeftijd. Omdat Nederland door de Fransen bezet was, werd hij begraven in Brunswijk. In 1959 werden zijn stoffelijke resten alsnog overgebracht naar Delft waar hij opnieuw werd begraven onder toeziend oog van koningin Juliana, prins Bernhard en premier Willem Drees.