Het gruwelijke werk van de Sonderkommando’s

Bart Nauta, verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, deed een jaar lang onderzoek naar Nederlandse gevangenen in de Sonderkommando’s van Auschwitz. Het is voor het eerst dat een dergelijk onderzoek is uitgevoerd. Het onderwerp is momenteel onder meer actueel vanwege de veelgeprezen film Son of Saul, waarin het aangrijpende verhaal van een lid van een Sonderkommando centraal straat. Historiek stelde begin 2016 een paar vragen aan Bart Nauta over zijn onderzoek en het gruwelijke werk dat de leden van Sonderkommando’s op bevel van de nazi’s moesten uitvoeren.

Waarom besloot je onderzoek te gaan doen naar de Nederlandse Joden in het Sonderkommando? En is het niet vreemd dat een dergelijk onderzoek niet eerder heeft plaatsgevonden?

“Ik heb mij in eerste instantie verdiept in het Sonderkommando van Auschwitz. Dit commando bestond uit voornamelijk Joodse gevangenen die door de SS gedwongen werden tot medewerking. Het werk van het Sonderkommando bestond uit het leeghalen van de gaskamers om de levenloze slachtoffers vervolgens te ontdoen van hun haren en gouden tanden en ze tot slot in de ovens of verbrandingskuilen te verbranden Deze geschiedenis toont een beeld van het hart van de vernietiging van het Europese Jodendom. De Sonderkommando’s waren directe ooggetuigen van de massamoord en de moordfabrieken. Zij leverden het bewijs van de vernietiging.

Wat mij opviel is dat sommige overlevenden ook vertelden dat er Nederlanders in het Sonderkommando zaten – maar wie zij precies waren, dat was volstrekt onduidelijk. Daarom besloot ik onderzoek te gaan doen. Het is voor het eerst dat dit onderzoek is gedaan. Volgens mij zijn er twee verklaringen dat dit niet eerder onderzocht is. Ten eerste denk ik dat dit komt omdat het Sonderkommando een gevoelig onderwerp is. De Sonderkommando’s waren – hoewel onschuldig – zeer dicht betrokken bij het moordproces. Daarom beschouwde andere Holocaustoverlevenden hen ten onrechte als collaborateurs. De aanwezigheid van Joodse mannen in het Sonderkommando was en is een moeilijke geschiedenis. Ten tweede, en dit vind ik zelf een overtuigendere verklaring, gaat de Nederlandse Holocaustherinnering voornamelijk over thema’s als onderduiken, Anne Frank, Westerbork en het dragen van de Jodenster. Nederland richt zich liever niet op de gruwelijkheden. Hierdoor zijn onderwerpen zoals het Sonderkommando zo goed als onbekend. Dit is zonde want juist het verhaal van de Nederlandse Sonderkommando’s laat zien hoe en waar het moorden daadwerkelijk plaatsvond.

In het geheim gemaakte foto van leden van een Sonderkommando in Auschwitz-Birkenau

Vaak werden leden van de Sonderkommando’s beschouwd als collaborateurs. Door hun mede-gevangenen, maar ook na de oorlog zo heb ik begrepen. Maar was het werk weigeren een optie? En zijn er verhalen bekend van Joden die het werk weigerden?

“Inderdaad, na de oorlog beschouwde men de Sonderkommando’s veelal als collaborateurs. Hannah Arendt schreef bijvoorbeeld dat het moordproces in de kampen in handen was van Joodse commando’s. Anderen geloofden dat er sprake was van een overeenkomst tussen Joden en de SS. Het Sonderkommando ging akkoord met gruwelijk werk en in ruil daarvoor leefden zij onder betere omstandigheden met voldoende eten en alcohol. Pas na serieuze aandacht voor het onderwerp, bleek deze opvatting feitelijk onjuist.

Lege blikken Zyklon B, gevonden in Auschwitz

Zonder instemming werden sterke Joodse mannen voor het meest verschrikkelijke werk geselecteerd. De SS dwong hen oog in oog te staan met de moord op Joodse mannen, vrouwen en kinderen. De eerste confrontatie met de doden in de gaskamer leidde tot psychologische shock en instorting. Het moorden was voorbehouden aan de SS-Totenkopfverbände. In deze SS eenheid in Auschwitz, zaten ongeveer vijf Nederlandse SS’ers. Hun identiteiten zijn mij nog onbekend.

De leden van het Sonderkommando waren in de eerste plaats slachtoffers. Eenmaal toegetreden, was de dood de enig mogelijke ontsnapping. Aangezien er weinig Sonderkommando’s zelfmoord hebben gepleegd en de wil tot leven een sterke drift is, is het zogenaamde dilemma tussen leven en dood geen valide keuze. Dit was pure slavenarbeid. Weigering betekende de dood. In de zomer van 1942 werden de vergaste lichamen nog niet verbrand maar begraven in massagraven. Een man in het Sonderkommando – vermoedelijk een Nederlander – trof in een massagraf zijn vrouw en dochter aan. De man wilde niet meer verder werken en dit vond de SS prima. De man ging in het graf liggen en werd toen door een SS’er doodgeschoten.

Hoeveel Nederlanders werkten naar schatting in de Sonderkommando’s en hoe kan het dat er van hen zo weinig ooggetuigenverslagen bekend zijn?

“Tussen 1942 en 1945 zijn ongeveer 2000 mannen tewerkgesteld in het Sonderkommando van Auschwitz. Ongeveer 10 procent van de gevangenen in Auschwitz kwam uit Nederland. Dit doet vermoeden dat ook 10 procent, dat wil zeggen 200 Nederlanders, in het Sonderkommando gewerkt heeft. Maar waarschijnlijk lag dat aantal lager. Veel Nederlandse Joden waren van goede komaf, weldoorvoed maar fysiek zwakker dan bijvoorbeeld Poolse Joden, en daardoor stierven ze als gewone Auschwitzgevangenen vaak het snelst. De fysiek sterke mannen werden voor het Sonderkommando gekozen en vanwege dit gegeven zal een geringer aantal Nederlanders geselecteerd zijn.

Ook is er geen sprake van geweest dat de SS uit Nederlandse transporten grote groepen mannen voor het Sonderkommando selecteerde. Bij bijvoorbeeld Grieken gebeurde dit wel. Hoewel het giswerk is, kunnen we veronderstellen dat 100 tot 150 Hollanders in het Sonderkommando gewerkt hebben. Slechts twee van hen, Maurice Schellekes en Josef van Rijk, hebben uitgebreide getuigenverklaringen achtergelaten. Een andere overlevende, Henry Bronkhorst, heeft zijn ervaringen niet op schrift gesteld.

Dankzij intensief bronnenonderzoek zijn negen nieuwe namen van Nederlanders opgedoken. In totaal zijn er ons nu twaalf namen bekend: Bennie Klein, Maurice Schellekes, Josef van Rijk, Mozes van Kleef, Waterman, Abraham en Jacob Beesemer, Joseph Peperwortel, Salomon van Sijs, Louis Elzas, Samuel Zoute en Henry Bronkhorst. De mannen bleven decennialang anoniem omdat de informatie over hun lot in archieven verstopt lag. Pas nu zijn we in staat om hen te zien als de individuen die zij zijn geweest.

Hoe verging het de leden van de Sonderkommando’s na de oorlog?

“De Sonderkommando hebben het verschrikkelijkste werk uitgevoerd in de geschiedenis van de mensheid. Dit heeft natuurlijk een enorm trauma achtergelaten. Dat Henry Bronkhorst geen ooggetuigenverslag heeft achtergelaten, is een teken van dit immense trauma. Maurice Schellekes en Josef van Rijk gingen naast hun trauma ook gebukt onder angsten. Schellekes was bijvoorbeeld altijd voorbereid om per direct, waar hij ook was (in een restaurant bijvoorbeeld), de boel te ontvluchten. Desondanks stonden Schellekes en Van Rijk positief in het leven. Schellekes had een liefdevol huwelijk, was voorzanger in een liberale synagoge en geloofde in God. Hij sprak ook graag met jonge Duitsers, want die hadden volgens hem toch niets met de oorlog te maken gehad.

Bekend is dat de nazi’s tegen het eind van de oorlog zoveel mogelijk sporen van de massavernietiging probeerden uit te wissen. Liepen de leden van de Sonderkommando’s hierdoor ook extra gevaar?

“De nazi’s liquideerden gedeelten of het gehele Sonderkommando van tijd tot tijd. De Sonderkommando’s waren Geheimnisträgers (dragers van het geheim van de gaskamers) en moesten dus omgebracht worden. In december 1942 bijvoorbeeld, vermoordde de SS het gehele Sonderkommando van in totaal 400 man, onder wie Nederlanders. Ook in de maanden daarop volgden er executies. Toch was het mogelijk om die te ontkomen. Sommige gevangenen werkten van zomer 1942 tot januari 1945 in het Sonderkommando. Uiteindelijk hebben ongeveer 85 Sonderkommando’s, van verschillende nationaliteiten, Auschwitz overleefd.

Jacob (2e man van links) Abraham (4e van links) Beesemer

In oktober 1944 kwam een Sonderkommando in Auschwitz in opstand. Was dit niet eigenlijk een zelfmoordactie? En zijn er leden van het commando die de actie overleefden?

“De opstand was een heroïsche wanhoopsdaad. Het Sonderkommando van Crematorium III, wist dat er een liquidatie van het commando opkomst was. Er restte dus niets anders dan in opstand komen en proberen uit het kamp te ontsnappen. Bij dit crematorium werkte ook een aantal Nederlanders waaronder Louis Elzas, de broers Jacob en Abraham Beesemer, Joseph Peperwortel en Salomon van Sijs. Zij kwamen allen uit Amsterdam. Op 7 oktober begon de opstand bij Crematorium III. Met geïmproviseerd wapentuig, zoals hamers en stenen, viel het Sonderkommando de SS aan. Drie SS’ers kwam die dag om het leven. Crematorium III werd in brand gestoken en zodoende uitgeschakeld. De gevangenen knipten het prikkeldraad door en vluchtten naar andere crematoria en de omliggende bossen. Ook het commando van Crematorium I kwam in opstand. Maar het Sonderkommando maakte geen kans tegen de overmacht van de SS.

Op die dag zijn veel gevangenen op de vlucht, tijdens de strijd of door executie gedood. Een Nederlandse vrouw die dichtbij Crematorium III in het Kanada-kommando werkte, zag en hoorde de Sonderkommando’s, nadat ze opgepakt waren door de SS, volksliederen zingen. De Nederlander in het Sonderkommando, die zij kende, zong vlak voor diens executie Hollands vlag, je bent mijn glorie. 212 Sonderkommando’s, onder wie de Nederlanders Henry Bronkhorst en Samuel Zoute, overleefden de zevende van oktober. 451 gevangenen werden op die dag door de SS vermoord.

Momenteel draait in de bioscopen de film ‘Son of Saul’ over een man die in een Sonderkommando werkt en tijdens zijn werk het levenloze lichaam van zijn aangenomen zoon tegenkomt. Hoe dicht zit deze film bij de waarheid? En is het een kijktip wat jou betreft?

“De film Son of Saul zit dicht bij de werkelijk. Dit blijkt ook het verhaal van Samuel Zoute, een Nederlander in het Sonderkommando. Zoute kwam in oktober 1943 in Auschwitz aan. De 35-jarige Zoute verkocht in de vooroorlogse jaren op de Albert Cuypmarkt groente en fruit. Bij aankomst in het vernietigingskamp werden zijn vrouw en drie kinderen direct vergast. Alleen zijn oudste zoon Maurits werd geselecteerd voor arbeid in het kamp. Samuel Zoute belandde in het Sonderkommando. Later vond Zoute zijn zoon Maurits tussen de vergaste lichamen terug en heeft hem toen eigenhandig moeten cremeren.

Volgens vele recensenten was Son of Saul de beste film van 2015. Claude Lanzmann vindt het de beste Holocaustfilm ooit. Ga hem zien. Het is een film die je niet snel zult vergeten.

Je deed een jaar lang onderzoek naar de Nederlanders in het Sonderkommando die werkten bij de gaskamers van Auschwitz-Birkenau. Zijn er nog plannen voor een boek over het onderwerp zodat het brede publiek kennis kan nemen van de bevindingen?

“Mijn doel is het bereiken van een zo groot mogelijk lezerspubliek. Met twee artikelen in de NRC op 2 december en op 3 december in de nrc.next, en de Q&A met Historiek is dat aardig gelukt. Mocht er een uitgeverij aankloppen dan zou een boek een prachtig eindresultaat zijn.