Amsterdam: niet ontstaan aan Amstel maar aan het Die

In elk geschiedenisboek over Amsterdam ontstond de stad aan de monding van de Amstel in het IJ. Dat klopt niet, zegt Bas Kok, auteur van Oerknal aan het IJ. Hij wijst een onbekende rivier aan – het Die – als de enige echte bronrivier van Amsterdam. De Stopera ligt aan het Die en de Dam ligt erin.

---

De échte bronrivier

Al eeuwenlang verhalen de chroniqueurs van Amsterdam over de Amstel en het IJ – zo onlosmakelijk verbonden aan het ontstaan van de stad. Een groot misverstand. Amstel en IJ zijn de Amsterdamse Romulus en Remus. Net zozeer een mythe als de broers die symbool staan voor de stichting van Rome.

Deze gedachte begon met een archeologische kaart uit 1977, met daarop het ‘Waterlandse Die’, een veenstroom die dwars door het gebied sneed dat later Amsterdam-Noord zou worden. In de meeste standaardwerken over Amsterdam zoek je deze riviernaam tevergeefs in het register. Restanten ervan blijken binnen de gemeentegrens van Amsterdam echter nog ruim aanwezig. De noordpunt heet tegenwoordig Uitdammer Die – de uiterste noordoostgrens van de gemeente Amsterdam. Daarna vervolgt hij zijn weg als Holysloter en Ransdorper Die. De waterloop is, als hij stukloopt op de Ring, toch altijd nog zo’n acht kilometer. Een van de langere waterwegen van Amsterdam. Ter vergelijking: de huidige Amstel beloopt op Amsterdams grondgebied ongeveer zes kilometer.

Het Die als bronrivier

Om kort te gaan: het Die is waarschijnlijk de enige echte bronrivier van Amsterdam. Dat zit zo: steeds meer onderzoekers denken dat het eerste huisje van ‘oer-Amsterdam’ veel eerder is gebouwd dan het – tot nu toe algemeen aangenomen – jaar 1175. Amsterdam avant-la-lettre ontstond waarschijnlijk al voor 1100. En daar zit ’m de kneep. In die jaren bestond het IJ nog niet. De oude bedding lag honderden jaren droog en was begroeid met een dikke laag veen – nauwelijks te onderscheiden van de rest van het land.

De huidige grachtengordel en Amsterdam Noord waren één gebied dat vermoedelijk deel uitmaakte van Groot-Waterland. Het liep ongeveer tot aan het Olympisch Stadion, alwaar ter hoogte van de Schinkel (destijds de Grote Hollandse Waterscheiding) een soort ‘drielandenpunt’ was. Met Waterland, Kennemerland (ten westen van de waterscheiding) en Amstelland (ten oosten ervan). Het latere Noorderkwartier, met plaatsen als Ransdorp en Durgerdam, ontstond rond het jaar 1000. De Amstel liep destijds vanaf de Omval richting Diemen. Dat punt ligt vier kilometer zuidelijker dan de plek waar hij volgens de overlevering ooit moet hebben uitgemond in het IJ.

Allerheiligenvloed

In die vroege ontstaansjaren van het latere Amsterdam lagen Amstel en IJ dus niet in de buurt van het Damrak. Er was ter plaatse maar één rivier: het Die. Deze liep vanaf de huidige Stopera, wat nu Amstel 1 is, richting Ransdorp en Uitdam. De Dam is destijds dus niet in de Amstel gelegd, maar in het Die. Een conclusie die vreemd klinkt, maar tegelijkertijd ook logisch is. De volgende vraag: wie bewoonden die eerste huisjes van Amsterdam? Gezien de ondernemende aard van de Waterlanders is het aannemelijk dat verschillende lokale families destijds hun eigen Waterlandse Die in zuidwaartse richting zijn afgepeddeld om ter plaatse van het latere Damrak hun geluk te beproeven. Amsterdam is een stad van Waterland, niet van Amstelland.

Pas na de Allerheiligenvloed van 1170 stroomde de oude bedding van het Oer IJ weer vol, met op den duur een ‘Amsterdam-Noord en Zuid’ tot gevolg. Het is uiteindelijk die oerknal geweest die het IJ bracht, en ervoor zorgde dat de stad zich ontwikkelde tot wat het geworden is. En de Amstel? Dat blijft een raar verhaal. Dan gaat het niet eens over die kwestie van gegraven of niet gegraven vanaf Omval tot Stopera. Veel principiëler is de naamgeving. Als Amstel en Die naar elkaar zijn doorgegraven, had de naam van dat ‘kanaal’ eigenlijk Die moeten luiden. Immers: ter hoogte van Amstel Hotel en Carré zaten we in die jaren in Groot Waterland. Misschien is de Amstel niet zozeer de belangrijkste naamgever van Amsterdam, maar het belangrijkste verzinsel van de stad.

~ Bas Kok

Boek: Oerknal aan het IJ – De geschiedenis van Amsterdam bezien vanuit Noord