Gladiatoren: de helden van het Colosseum

Gladiatorenspelen zijn even gruwelijk als fascinerend. De meestal niet vrijwillig optredende beroepsvechters bevochten elkaar op leven en dood ter vermaak van het Romeinse publiek. Bij het Gallo-Romeins Museum in Atuatuca Tungrorum, tegenwoordig Belgisch Tongeren, loopt momenteel de tentoonstelling ‘Gladiatoren – Helden van het Colosseum’.

Wat hebben Tongeren en gladiatoren met elkaar gemeen? Vermoedelijk niet zoveel. De naar verluid oudste stad van België, iets ten westen van Maastricht, was sinds zijn oprichting in 15 voor Christus een belangrijke nederzetting langs de heirbaan van Keulen naar Boulogne-sur-Mer. Maar verwoede pogingen om met grondradar archeologische sporen van een amfitheater te vinden, hebben tot op heden niets opgeleverd. Andere Romeinse nederzettingen als Nijmegen en Xanten bezaten wel zo’n amfitheater.

Marcus Ulpius Felix

Echter, naast de connectie met het Romeinse Rijk, heeft Tongeren wel zijn eigen gladiator in de persoon van Marcus Ulpius Felix. In Rome werd zijn marmeren urn gevonden. Marcus werd 45 jaar oud en behoorde tot de stam van de Tungri. Hij was vermoedelijk een krijgsgevangene, die blijkens zijn grafschrift succesvol was in de arena. Van keizer Trajanus (98-117) ontving hij het Romeinse burgerrecht.

Blijkens het opschrift was Marcus een murmillo: een type gladiator met een groot schild, een helm en een zwaard. Het is dat zwaard, de gladio, waaraan de vechtende atleten hun naam te danken hebben. Gladiatoren kwamen in verschillende soorten voor en de expositie laat een groot aantal daarvan zien. Niet alleen in de vorm van beelden, maar vooral ook in de bij elkaar gebrachte topstukken. Die stukken, zo’n 200 in totaal, vormen een thematische topcollectie, bijeengebracht uit de schatkamers van 46 musea, waarvan het Roomse Colosseum zelf het belangrijkste is.

De naam Colosseum stamt overigens uit de Middeleeuwen. In de Romeinse tijd zelf heette het gebouw het ‘Nieuwe Amfitheater’ of het ‘Amfitheater van de Flavische keizers’.

Naast de murmillo was er de thraex, die een kort gekromd zwaard als wapen had, en de retiarus, die was uitgerust met een drietand en een net. De retiarus werd vaak bevochten door een secutor, een variant van de murmillo met een gesloten helm, waarin alleen twee gaten voor de ogen zaten. Dit om de drager tegen de drietand van de retiarus te beschermen. In totaal zijn er meer dan twintig variaties van gladiatoren.

Lijkenspelen

De spelen hebben zich ontwikkeld vanuit private lijkenspelen. Dit was een bloedig ritueel. Tijdens de crematie van een belangrijke Romeinse burger moesten twee slaven een strijd op leven en dood leveren om zo de goden af te leiden. Gladiatoren werden gehuisvest, of opgesloten, en getraind in de ludus. De eerste ludus werd in 49 v.Chr. in Capua gesticht door Julius Caesar. In 42 v.Chr. worden de spelen echt publieke spektakels. De meeste gladiatoren waren krijgsgevangenen of slaven, maar soms tekende iemand ook vrijwillig een contract.

Dat laatste was minder gestoord dan het lijkt. Vooral in de keizertijd werden de spelen waanzinnig populair. Gladiatoren konden een sterrenstatus bereiken, vergelijkbaar met die van populaire voetballers nu. De vergelijking met voetbal is niet ver gezocht. De historicus Tacitus maakt melding van supportersrellen in Pompeï in 59, waarbij doden en gewonden vallen. De autoriteiten verboden daarop de wedstrijden voor drie jaar. Vrouwen lagen aan de voeten van de succesvolle gladiatoren, vooral de hogere dames, en als ze voldoende goud hadden verdiend, konden ze zichzelf vrijkopen. Overigens hoefde de gladiator doorgaans maar twee gevechten per jaar te leveren.

Gallo-Romeins Museum

De expositie in het Tongerense Gallo-Romeins Museum vertelt het verhaal van de gladiatorenspelen met een collectie unieke stukken, maar ook met interactieve voorstellingen, gladiatorfiguren en dieren en video’s van gevechten door showvechters van de Nederlandse Stichting Foeks. Daarbij is een mooi evenwicht gevonden tussen het klassiek tentoonstellen van oude spullen en interactie. Alhoewel het onderwerp gewelddadig is, is de expositie nergens expliciet bloederig, waardoor ze ook geschikt is voor kinderen. De tentoonstelling eindigt met een prikkelende artistieke installatie van geluid en bewegende beelden van Romeinse graffiti en vloermozaïeken.

De tentoonstelling loopt tot 3 april 2016 en gaat dan in gewijzigde vorm op tournee door Europa. Verder zouden Belgen geen Belgen zijn als er niet speciaal ter gelegenheid van deze expositie een bijzonder biertje was gebrouwd: de Felix, te drinken in het museumrestaurant samen met door food-archeoloog Jeroen Van Vaerenbergh samengestelde Romeinse gerechten, inclusief vegetarisch krachtvoer voor gladiatoren.

Tongeren in Vlaams Limburg is een aardige weekendbestemming. Naast het Gallo-Romeins Museum en het stadje zelf, is er ook iedere zondagochtend een grote antiek- en brocantemarkt.

Boek: Gladiatoren – Fik Meijer