Johann Gottlieb Fichte (1762-1814) – Duits filosoof

De Duitse filosoof Johann Gottlieb Fichte (1762-1814) is een bekende Duitse denker uit de tijd van de Romantiek. Hij leverde als romantisch denker kritiek op de Verlichting. Fichte geldt als een van de grootste transcendentale idealisten. Wie was Johann Gottlieb Fichte?

Context: kenmerken van het Duitse idealisme

Fichte behoort samen met de denkers Friedrich von Schelling (1775-1854), Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) en Friedrich Heinrich Jacobi (1743-1819) tot de grote filosofen uit de tijd van het Duitse idealisme (ca. 1780-1830). Het Duitse idealisme was nauw verwant aan de Romantiek, maar bouwde tevens voort op de revolutionaire ideeën van de Verlichting. Een van de centrale noties van het Duitse idealisme is de idee dat alleen over de eigen gevoelens en ideeën directe kennis is te verkrijgen en verder dat uitwendige objecten alleen indirect kunnen worden waargenomen. De speculatieve idealistische filosofen Fichte, Von Schelling, Hegel en Jacobi borduurden voort op het werk van de grote Duitse Verlichtingsfilosoof Immanuel Kant (1724-1804).

Het Duitse idealisme stelde zich ten doel om mensen ethisch op te voeden (nadruk op de edele mens), beklemtoonde de schaduwzijden van de Franse Revolutie en versterkte in de Duitse gebieden het Duitse nationalisme. De nadruk lag bij de idealisten op Bildung (opleiding door kunst, geschiedenis, etc.), Volksgeist (klemtoon op de eigenheid van een volk), Kultur en Natur (nadruk op de vrijheid en scheppingsdrang van de mens, het schone en het spirituele).

In deze periode vertegenwoordigden ook andere Duitse geleerden en kunstenaars de stroming van het Duitse idealisme. In de literatuur onder meer de romanschrijver Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832), schrijver-theoloog Johann Gottfried von Herder (1744-1803) en de toneelschrijver, dichter en geschiedfilosoof Friedrich von Schiller (1759-1805). In de theologie Friedrich Schleiermacher (1768-1834). En op het terrein van de muziek de befaamde componist Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791).

Jeugd en opleiding van Johann Gottlieb Fichte

Johann Gottlieb Fichte kwam ter wereld in het plaatsje Rammenau op 19 mei 1762, in het tegenwoordige Duitsland. Hij groeide op in een arm en verre van intellectueel gezin, als zoon van een lintwever. Hij was een komische verschijning: klein, ietwat gezet, met een grote haakneus en als Fichte liep dan stampte hij. Goethe noemde hem dan ook een ‘komische zonderling’.

Een edelman die de kerk bezocht waarheen Johann ging, ontdekte zijn intelligentie en talent en zorgde ervoor dat hij kon gaan studeren in plaats van koeienhoeder te worden.

Johann rondde in de jaren 1774-1780 de Pforta-school af. Daarna ging hij studeren, onder meer theologie, aan de universiteiten van Jena, vanaf 1780, en te Leipzig in de jaren 1781-1784. Hierna ging hij aan de slag als tutor (huisdocent).

Tijdens zijn studie, om precies te zijn in 1790, raakte Johann Gottlieb Fichte in de ban van de filosofie van de Duitse Verlichtingsfilosoof Immanuel Kant (1724-1804). Enkele keren bezocht hij Kant persoonlijk in diens woonplaats Koningsbergen. Fichte besloot een boek te schrijven en die aan Kant te laten lezen: Versuch einer Kritik aller Offenbarung Dit boekje werd in 1792, kort na de Franse Revolutie, anoniem gepubliceerd en werd meteen een bestseller. Fichte onderzocht hierin onder welke omstandigheden religieuze openbaringen mogelijk waren. Veel lezers dachten dat dit werk Kants langverwachte boek over godsdienst was.

Kern van Fichtes filosofie en levensloop

De basis van Fichtes gedachtegoed is de idee dat de (menselijke) geest, het Ik, uitgangspunt is van de realiteit. Volgens Fichte kan de totale werkelijkheid hieruit verklaard worden. Met deze stellingname nam hij afstand van Imanuel Kant, die uitging van een dualisme tussen het Ik en de werkelijkheid los van het Ik. Bij Johann Gottlieb Fichte is de diepste kernwaarheid van alles wat er bestaat het goddelijke en absolute Ik.

Fichte huwde in 1793 met Johanna Marie Rahn (1755-1819). Op 18 juli 1797 kregen ze samen een zoon, Immanuel Fichte (1797-1879) – vernoemd naar Kant -, die later zelf ook filosoof en hoogleraar werd.

Van 1794 tot 1799 was Fichte als hoogleraar verbonden aan de Universiteit van Jena. In 1799 raakte hij deze betrekking kwijt. De wat onhandige Fichte zou God gelijkgesteld hebben met de morele wereldorde en dat vond zijn werkgever té atheïstisch. In 1810 werd Fichte opnieuw hoogleraar, nu in Berlijn, een jaar later gevolgd door het rectoraat van diezelfde Berlijnse universiteit. Hij bleef hier tot zijn dood in 1814 werkzaam.

Johann Gottlieb Fichte stierf op 29 januari 1814 in Berlijn.

Hoofdwerken van Fichte, antisemitisme en invloed

Het eerste grote werk van Johann Gottlieb Fichte was het al genoemde Versuch einer Kritik aller Offenbarung (1792), dat hem beroemd maakte in heel het Heilige Roomse Rijk. Over de Franse Revolutie schreef hij onder meer in Beiträge zur Berichtigung der Urtheile des Publicums über die französische Revolution, een geschrift waarin hij overigens ook enkele felle antisemitische uitspraken deed. Fichte was een overtuigd nationalist en verklaarde de Duitse gebieden en de Duitse taal in zijn werken meermalen als superieur. De Joden daarentegen moesten het bij hem ontgelden. Op bladzijde 193 valt klip-en-klaar de volgende uitspraak te lezen, waar antisemieten als Maarten Luther (1483-1546), Houston Stewart Chamberlain (1855-1927) en Adolf Hitler (1889-1945) nog wel een ‘puntje aan zouden kunnen zuigen’:

“Aber ihnen Bürgerrechte zu geben, dazu sehe ich wenigstens kein Mittel, als das, in einer Nacht ihnen allen die Köpfe abzuschneiden, und andere aufzusetzen, in denen auch nicht eine jüdische Idee sei. Um uns vor ihnen zu schützen, dazu sehe ich wieder kein anderes Mittel, als ihnen ihr gelobtes Land zu erobern, und sie alle dahin zu schicken.”

Als Fichtes magnum opus geldt zijn Grundlagen der gesam(m)ten Wissenschaftslehere (1794/95). Na 1800 publiceerde hij nog enkele typische werken die getuigen van het Duitse idealisme in die tijd, zoals Die Bestimmung des Menchen (1800), Grundzügen des gegenwärtigen Zeitalters (1806) en Reden an die deutsche Nation (1806/07).

Het laatste geschrift schreef hij toen Napoleon Bonaparte (1769-1821) voor Berlijn stond. In zijn Reden an die deutsche Nation bejubelde Fichte de idee van de Duitse oernatie. Tijdens de stichting van het Duitse Keizerrijk in 1871 en ook in verband met de theorie over Lebensraum (uitgewerkt door filosoof Alfred Rosenberg, 1893-1946), werd Fichte later weer uit de kast gehaald.

Boek: De geest uit de fles – Ger Groot
Of lees: Het leven van Goethe
Lees ook: Biografie van filosofen

Enkele citaten van Fichte

Welk soort men filosofie men verkiest, is afhankelijk van de persoon die men is.

De wortel van alle moraliteit is zelfbeheersing.

De kracht van het personage is zelfs meer waard dan een positieve waarheid.

Ik weet wat ik kan weten en maak me geen zorgen over wast ik niet kan weten.

De patriot wil dat het doel van de mensheid voor het eerst verwezenlijkt zien worden in het land waarvan hij medebewoner is.

Het is een absurde belediging van de menselijke natuur dat de mens als zondaar werd geboren.

Er kan niet beweerd worden dat vrouwen qua intellectueel talent onder de man staan. Wel kan beweerd worden dat de geest van beide van nature een ander karakter heeft.

Bronnen ▼