Kevin Prenger
Gedurende de kerstperiode van 1941 logeerde de Britse premier Winston Churchill in het Witte Huis bij de Amerikaanse president Franklin Roosevelt. De kameraadschap tussen de mannen die toen ontstond en de afspraken die ze met elkaar maakten, veranderden het verloop van de Tweede Wereldoorlog. Met kerst 1941 werd de basis gelegd van de latere geallieerde overwinning.
De Britse staatsman had zijn Amerikaanse collega zelf voorgesteld om het Witte Huis te bezoeken. Roosevelts zorgen over Churchills oversteek in een met U-boten gevulde Atlantische Oceaan wuifde hij weg. Dat het zusterschip van de Duke of York, de Prince of Wales, op 10 december door Japanse torpedobommenwerpers bij Malaya tot zinken was gebracht, beschouwde de nuchtere Brit niet als een veeg voorteken. Het was op dit slagschip waarmee hij nog de afgelopen zomer was afgereisd voor een eerste persoonlijke ontmoeting met zijn Amerikaanse collega voor de kust van Newfoundland aan boord van de Amerikaanse cruiser USS Augusta. Tijdens de ontmoeting legden de leiders van de westerse wereld de basis van hun goede verstandhouding tijdens de oorlog en tekenden ze het acht punten tellende Atlantic Charter (Atlantisch Handvest), een intentieverklaring over naoorlogse vredelievende samenwerking tussen staten die het begin vormde van de totstandkoming van de Verenigde Naties. Eerder dat jaar was Roosevelt Churchill al tegemoet gekomen met de Lend & Lease-act van 11 maart 1941 die wapenleveringen in de vorm van een lening aan Groot-Brittannië mogelijk maakte.
Het was de bedoeling dat de Duke of York met een grote boog richting de VS zou varen om Duitse U-boten zoveel mogelijk te ontwijken, maar vanwege de slechte weersverwachtingen voor het noorden van de Atlantische Oceaan werd besloten vanaf de Ierse Zee via de Azoren te varen, waarbij het territorium werd doorkruist van Duitse onderzeeërs die opereerden vanaf de Franse kust. De reis werd grotendeels gemaakt onder radiostilte en hoewel de Duitsers wisten van Churchills afwezigheid in Londen waren ze niet op de hoogte van zijn reis naar de VS.
Door U-boten werd de HMS Duke of York niet lastiggevallen, maar vanwege het slechte weer was het wel een turbulente reis. De premier leek er weinig last van te hebben. Zijn tijd op zee bracht hij door met het drinken van brandy, het lezen van boeken en het bekijken van films, afgewisseld met dutjes. “Het waait nog steeds hard”, schreef hij op 21 december vanuit zijn hut aan boord,
“en vanuit mijn patrijspoort zie ik elke minuut enorme golven over de boeg van het schip spoelen, terwijl beneden te horen is hoe ze neerslaan tegen de kanten.”
Hij nam zich voor om bij aankomst een telegram aan mrs. Churchill te sturen om te informeren naar de maat van haar kousen. Die waren in de VS nog niet op de bon en had hij beloofd voor haar te kopen als kerstcadeau.
Prioriteit
Voorafgaand en tijdens Churchills reis naar Amerika werden geallieerde troepen in het Pacifische gebied onder de voet gelopen door het Japanse Keizerlijke leger. Behalve de HMS Prince of Wales belandde diezelfde decembermaand ook de slagkruiser HMS Repulse door toedoen van Japanse bommenwerpers op de bodem van de Zuid-Chinese Zee, een gevoelig verlies voor de Royal Navy die nu sinds het begin van de oorlog al drie slagschepen en twee slagkruisers verloren had. Op de Atlantische Oceaan duurden de aanvallen op Britse marine- en vrachtschepen ook voort, waardoor de oorlogstoestand er eind 1941 voor de geallieerden niet gunstig voorstond, nu ook de VS een groot deel van zijn vloot verloren had in Pearl Harbor. De oorlogsstrategie met elkaar afstemmen was zeker voor Churchill, wiens land al het langst vocht en de meeste verliezen had geleden, van groot belang. De Britse premier vreesde vooral dat Roosevelt ervoor zou kiezen eerst af te rekenen met Japan, terwijl hijzelf het verslaan van nazi-Duitsland als prioriteit zag. Er was dus veel te bespreken tussen de staatsmannen, maar daar hadden ze ook voldoende tijd voor, want Churchill was van plan om pas in het nieuwe jaar terug te keren. De kerstdagen zou hij eerst vieren in het Witte Huis bij de Roosevelts.
De HMS Duke of York legde op 22 december aan in Norfolk in de staat Virginia, waarna Churchill in een vliegtuig van de Amerikaanse marine de laatste 225 kilometer van zijn reis aflegde. Ondertussen ruziede Franklin Roosevelt die ochtend met zijn vrouw Eleanor. Hij zou haar pas op het laatste moment hebben medegedeeld dat Churchill die dag zou arriveren voor een verblijf van “een paar dagen”. Het zal haar gerustgesteld hebben dat de meeste van Churchills 86 reisgenoten, waaronder behalve zijn militaire commandanten en hun secondanten ook kamerheren, stenografen en privésecretarissen, elders werden ondergebracht.
Terwijl Eleanor zich voorbereidde op de komst van de onverwachte gast haalde haar man hem op van Anacostia Flats Naval Air Station in een zwarte limousine die in beslag was genomen van gangster Al Capone. Op het vliegveld schudden de bondgenoten elkaar de hand. Bij aankomst in het Witte Huis, iets na zevenen, poseerden ze op de zuidelijke portiek voor de verzamelde pers. Churchill droeg nog altijd gepaste kleding voor een zeereis: een overjas met dubbele knopen en een maritieme pet. Hij steunde op een wandelstok met daarin een lichtje dat erin was aangebracht voor in het duister van de verduisterde Londense straten. In zijn mondhoek hing zijn eeuwige sigaar.
Bijzondere kerstsfeer
De stemming in het land waar Churchill aankwam, was na Pearl Harbor compleet omgeslagen. Hadden de meeste Amerikanen voor 7 december nog buiten de oorlog willen blijven, nu zonnen ze op wraak voor de in hun ogen laffe aanval. Er was sprake van een grote eensgezindheid. De 16-jarige Edward Villa uit New York herinnerde zich dat het “geen groene en witte Kerstmis” was.
“Patriotisme kleurde mijn buurt rood, wit en blauw. We waren geen Italiaanse Amerikanen, Ierse Amerikanen, Duitse Amerikanen, Spaanse Amerikanen, Russische Amerikanen, zwarte Amerikanen of Joodse Amerikanen meer. We waren allen Amerikanen verbonden door een algemeen belang, bereid om zowel thuis als op de slagvelden de strijd van ons land uit te vechten.”
Ook de media deden verslag van de kerstsfeer die anders was dan voorheen. “Gigantische wereldgebeurtenissen wierpen hun schaduw over de stemming van de feestdagen door heel het land”, zo rapporteerde The New York Times. Maar op het oog was daar weinig van te zien:
“Kerstlichtjes knipperden vanuit de ramen van huizen op het platteland en van appartementen in wolkenkrabbers in de stad […].”
Voor de Britse premier waren de omstandigheden in de VS onvergelijkbaar met die in zijn eigen land. Er was nog geen rantsoenering ingevoerd en de winkels waren goed gevuld met koopwaar die in Groot-Brittannië al lang niet meer te verkrijgen was. Ook de nylonkousen die hij voor zijn vrouw moest kopen werden nog volop te koop aangeboden, hoewel deze kerst wel voor het laatst omdat nylon opgeëist zou worden voor de productie van parachutes. Kerstbomen waren er ook genoeg voor meestal nog geen twee dollar per stuk. Toch was het een ander kerst dan voorgaande jaren. In Washington D.C. waren neonlichten gedimd en brandde er buiten weinig kerstverlichting, om elektriciteit te besparen. Bij het Witte Huis verraadden de verduisteringsgordijnen, de gedimde buitenverlichting en de wachthuisjes bij de ingang en langs het hek dat er sprake was van een verontrustende situatie. Ook waren er meer politiepatrouilles.
In de residentie van Roosevelt werd Churchill door Eleanor ontvangen voor de thee en toonde ze hem zijn kamer voor de komende tijd. De rozenkamer op de tweede verdieping, waar koningin Elisabeth in 1939 ook geslapen had, was uitgekozen als zijn slaapkamer en in de schuin daar tegenover gelegen Monroekamer richtte hij zijn minihoofdkwartier in, waar hij op kaarten nauwgezet de oorlogsbewegingen volgde.
Vriendschappelijk
Die avond schoof Churchill bij de Roosevelts aan voor het diner voor twintig man, dat voor hem en de andere Britse gasten tal van lekkernijen bevatte die in Groot-Brittannië niet meer verkrijgbaar waren. Vooraf waren er hapjes kaviaar, gerookte kalkoen, gerookte mosselen en diverse kazen, gevolgd door geroosterde kip met groente als hoofdgerecht en een dessert van aardbeienshortcake met vanille-ijs. Met champagne werd getoost op de nieuwe samenwerking, waarna Roosevelt en Churchill in de Oval Office napraatten. Dat de Britse premier verbaasd was door de ruime beschikbaarheid van levensmiddelen liet hij de volgende dag tijdens het ontbijt blijken toen hij twee eieren geserveerd kreeg. “Waarom,” zo zou hij verbaasd uitgeroepen hebben tegen de First Lady, “we krijgen slechts één ei per week thuis.”
Tijdens zijn verblijf bij de Roosevels gingen de Britse premier en de Amerikaanse president zo amicaal met elkaar om dat Churchill in een telegram aan Labourleider Clement Attlee schreef dat ze in de presidentswoning “als een grote familie” leefden “in de grootste intimiteit en informaliteit.” Medewerkers van het Witte Huis zagen de premier vaak in zijn nachtkleding, een zijden badjas met een Chinese draak erop, en in zijn huispak. Een keer zou Roosevelt de kamer van Churchill binnengekomen zijn, waar de premier naakt rondliep terwijl hij een tekst dicteerde aan zijn privésecretaris. “U ziet, Mr President, ik heb niets voor u te verbergen”, zo zou de blote Brit zonder gene hebben opgemerkt tegen de president die zich excuseerde en zich terugtrok. Vele avonden hield Churchill zijn gastheer tot in de late uurtjes op, brandy drinkend en sigaren rokend. “Het was verbazingwekkend dat iemand zoveel kon roken en zoveel kon drinken en toch kwiek bleef”, zo schreef de presidentsvrouw later vol verbazing over haar bijzondere gast.
Toespraken
Op kerstavond vergezelde Churchill Roosevelt bij de jaarlijkse ceremonie van het aansteken van de lampjes in de nationale kerstboom. De boom stond voor het eerst op het zuidelijke gazon van het Witte Huis, omdat de president deze locatie meer “huiselijk” vond dan de vorige locatie in een aangrenzend park. Veiligheidsbezwaren van de Secret Service had Roosevelt naast zich neergelegd. Er waren desalniettemin strenge veiligheidsmaatregelen genomen: het publiek werd door militairen gecontroleerd met een metaaldetector en fototoestellen en tassen mochten niet meegenomen worden. Terwijl Roosevelt en Churchill zich in de East Room gereedmaakten, bracht een marineband het publiek alvast in de stemming met kerstliederen, beginnend met “Joy to the World”.
Na het afschieten van een kanon bij Fort Meyer aan de andere kant van de Potomac arriveerde het presidentiële echtpaar met hun Britse vriend op het zuidelijke balkon, terwijl de band “Hail to the Chief” speelde. Kort na 17:00 uur drukte de president op de knop waarmee de lichtjes in de boom aangezet werden, terwijl 15.000 mensen, die de kou trotseerden, toekeken. Het zou de laatste keer zijn tijdens de oorlog dat de lampjes in de nationale kerstboom brandden, want vanwege veiligheidsredenen werd dat van 1942 tot 1944 achterwege gelaten.
Terwijl de lichtjes in de boom vrolijk flikkerden, hield rector Joseph Corrigan van de Katholieke Universiteit van Washington een korte preek, gevolgd door toespraken van de president en premier die via de radio de wereld overgingen. “Er zijn veel mannen en vrouwen in Amerika”, zo begon Roosevelt zijn rede,
“oprechte en loyale mannen en vrouwen, die zichzelf deze Kerstmis afvragen: Hoe kunnen we onze bomen verlichten. Hoe kunnen we elkaar ontmoeten en naar de kerk gaan […] in een wereld in oorlog, een wereld van vechten en lijden en dood?”
De boodschap van Kerstmis was volgens hem echter juist tijdens deze oorlog zo belangrijk. “Ons sterkste wapen in deze oorlog”, zo legde hij uit, “is het geloof in de waardigheid en broederschap van de mens, waar Kerstmis voor staat, meer dan elke andere dag of elk andere symbool.” Op het eind van zijn toespraak vroeg hij zijn collega en “oude en goede vriend” om het woord van hem over te nemen.
Met zijn kersttoespraak wist de Brit de juiste snaar te raken, door te benadrukken dat hij zich, ondanks de afstand, niet ver van huis voelde dankzij de verbondenheid die hij voelde met het Amerikaanse volk (zijn moeder was ook Amerikaanse) en de gedeelde normen en waarden. “Dit is een vreemde Kerstavond”, zo vervolgde hij.
“Bijna heel de wereld is verstrikt in een dodelijke worsteling en met de meest afschuwelijke wapens die de wetenschap kon bedenken rukken naties op tegen elkaar. […] Hier, te midden van alle tumult, hebben we vanavond de vrede van de Geest in elk huis en in elk grootmoedig hart. Daarom mogen we ten minste deze avond de zorgen en gevaren die ons belagen aan de kant schuiven en voor de kinderen een avond maken van vrolijkheid in een wereld van storm. Hier zal dan, alleen voor één avond, elk huis over heel de Engelssprekende wereld een helder verlicht eiland zijn van vrolijkheid en vrede.”
Churchill & Roosevelt Christmas Speech (1941)
Anders dan anders
Het Amerikaanse volk maakte er over het algemeen ook het beste van deze kerst. In New York waren “de grote warenhuizen en glinsterende winkels” overladen met mensen die op de laatste minuut op zoek waren naar “vrolijke en frivole dingen”, aldus The New York Times. Postkantoren in de stad verbraken een tienjarig record van verwerkte diensten, treinen, bussen en vliegtuigen zaten vol met reizigers voor de feestdagen en om middernacht klonk er gezang vanuit alle kerken. De kerstdagen in de VS verliepen verder rustig en er was op 25 december zelfs nog goed nieuws te melden: de Vrije Fransen van generaal Charles de Gaulle hadden de eilanden St. Pierre en Miquelon zonder slag of stoot overgenomen van Vichy-Frankrijk.
Nog afgezien van hun speciale gast en de oorlogssituatie die als een zware last op de schouders van de president drukte, waren de kerstdagen ook voor de Roosevelts anders dan anders. Het was de eerste kerst zonder Roosevelts moeder, Sara, die op 7 september was overleden. Ook Roosevelts vier zoons waren er niet bij deze kerst, omdat ze dienden in de strijdkrachten. Zijn dochter verbleef in Seattle met haar man en kinderen. Daarom werden er dit jaar geen sokken opgehangen voor de kleinkinderen, maar werd Fala, de Schotse terriër van de Roosevelts, verrast met een rubberen bot waarmee een sok aan de schoorsteenmantel in de presidentiële slaapkamer gevuld was. De president zelf kreeg van zijn vrouw een marineblauwe slaapmantel met zijn initialen in het rood. Hun buitenlandse gast werd bedolven onder de cadeaus en kaarten die vanuit alle hoeken van de VS naar het Witte Huis en de Britse ambassade werden gezonden. Churchill ontving 8.000 sigaren, meerdere flessen brandy, handschoenen, sokken, sjaals, een doos verse uien, kattenkruid voor zijn kat en religieuze traktaten.
Het was traditie dat Roosevelt op kerstavond voorlas uit “A Christmas Carol”, maar dit jaar stond een bespreking over de oorlogsstrategie op het programma. Op kerstdag bezochten Churchill en Roosevelt, hoewel allebei geen trouwe kerkgangers, de ochtenddienst in de Foundry Methodist Church op een kilometer afstand van het Witte Huis.
De volgende dag hield Churchill in het Capitool voor het eerst in zijn carrière een toespraak voor een buitenlands parlement. Na zijn pleidooi om samen op te trekken “in eer, in gerechtigheid en in vrede” maakte hij met zijn wijs- en middelvinger het V-teken, het teken voor “Victory” dat zijn handelsmerk was. De Amerikaanse parlementariërs trakteerden de Britse premier op een warm applaus. Op de 28e vertrok Churchill naar Canada waar hij op de 30e een toespraak hield voor het Canadese parlement in Ottawa. Een journalist die hem op oudejaarsdag vroeg hoelang de oorlog nog kon duren, antwoordde hij:
“Als we het goed doen zal het slechts half zo lang duren dan wanneer we het slecht doen.”
Na teruggekeerd te zijn in Washington legde Churchill op Nieuwjaarsdag met Roosevelt een krans op de tombe van George Washington bij Mount Vernon. Die avond stelden ze met diplomaten van meerdere geallieerde landen een gezamenlijke verklaring op, de verklaring van de Verenigde Naties, om Duitsland, Italië en Japan gezamenlijk te bevechten en niet te onderhandelen over afzonderlijke vrede. Het was het belangrijkste resultaat van Churchills logeerpartij in het Witte Huis.
Churchill speecht voor het Amerikaans Congres (1941)
Europe First
Tot tevredenheid van de Brit werd eveneens afgesproken dat de geallieerden zich eerst zouden richten op het verslaan van nazi-Duitsland om zich pas daarna te richten op de strijd tegen Japan. Onderdeel van deze zogenoemde Europe First-strategie zou een geallieerde landing in West-Europa worden, maar afgesproken werd om eerst de aanval te openen op Duitse en Italiaanse troepen in Noord-Afrika. Om de gezamenlijke strijd beter te kunnen coördineren werd de Combined Chiefs of Staff gevormd, bestaande uit de Amerikaanse en Britse stafchefs, met Washington als hoofdkwartier. Na een vakantie van vijf dagen in Florida keerde de Britse premier op 14 januari 1942 per vliegtuig opgetogen terug naar huis. Ook Roosevelt was tevreden en had genoten van het gezelschap van zijn Britse collega. “Het is een genoegen om me met jou in hetzelfde decennium te bevinden”, zo telegrafeerde hij naar Londen na afloop van het bezoek van Churchill om uiting te geven aan hun vriendschap die tijdens de afgelopen weken verder was versterkt en bezegeld voor de toekomst. Je zou kunnen zeggen dat deze logeerperiode tijdens de kerstperiode van 1941 misschien wel de belangrijkste – en in elk geval kameraadschappelijkste – ontmoeting tussen wereldleiders was van de twintigste eeuw.
