De Marseillaise, het volkslied van Frankrijk

Het schilderij hierboven, in 1849 vervaardigd door Isidore Pils en te zien in Straatsburg, is niet het allermooiste en de afgebeelde gebeurtenis is ook niet wereldberoemd: u ziet hoe genie-kapitein Claude Joseph Rouget de Lisle op 26 april 1792 ten overstaan van de burgemeester van Straatsburg een lied ten gehore bracht dat hij in de voorafgaande nacht had geschreven. Het heette Chant de guerre pour l’Armee du Rhin.

Het Franse Rijnleger kon in die lente wel wat inspiratie gebruiken. Drie jaar daarvoor had koning Lodewijk XVI, geconfronteerd met diverse grote problemen, de Staten-Generaal samengeroepen en de vertegenwoordigers van de burgerij hadden vervolgens gezworen het land een grondwet te zullen geven. Toen die er eenmaal was, volgde radicalisering en de ambitie de verworvenheden van de Franse Revolutie te exporteren, waarop de Europese grootmachten tot oorlog besloten.

Op 20 april 1792 verklaarde Lodewijk XVI, namens de Nationale Grondwetgevende Vergadering die meende dat oorlog goed was om het verdeelde Frankrijk te herenigen, de oorlog aan Oostenrijk. Het lag in de rede dat Straatsburg het eerste Oostenrijkse aanvalsdoel zou zijn en dus gaf de burgemeester van Straatsburg kapitein Rouget de Lisle opdracht een strijdlied te schrijven.

‘Grootmoedige Franse strijders’

En wat van strijdlied! Al in de eerste strofe is het raak: de tiran heeft de bloedige standaard gehesen, in de velden brullen woeste vijanden om de Franse vrouwen en kinderen te kelen. En waartoe dit alles? De tweede strofe legt uit dat deze slavenhorde de walgelijke ketenen meeneemt om de vrije Fransen weer tot slavernij te brengen. En zo gaat het nog even verder, met de kanttekening dat de grootmoedige Franse strijders medelijden moeten hebben met de trieste vijandelijke soldaten, die ook maar slachtoffers zijn, en des te fanatieker moeten strijden tegen hun commandanten.

Het nieuwe lied sloeg aan. Het staat vast dat het enkele weken later al bekend was in Parijs, waar vrijwilligers uit de Provence het zongen. Het werd ook gezongen door de soldaten van het Elzasleger toen het in september de strijd aanbond tegen de oppermachtige Pruisen, die in de tussentijd Verdun hadden ingenomen en nu opmarcheerden naar Parijs. In de Argonne stuitten de twee legers op elkaar. Omdat de eerste artilleriebeschietingen in het voordeel van de Fransen uitvielen, rukten de Pruisen op naar de vijandelijke batterij, maar de aanval stokte in de stromende regen. Het gevecht leek ten einde te komen zonder duidelijke winnaar toen de Franse generaal Kellermann onverwacht zijn manschappen beval de terugtrekkende Pruisen aan te vallen.

“Vive la nation!”

…riep hij, waarop zijn manschappen bliksemsnel oprukten onder het zingen van het Strijdlied voor het Rijnleger.

Bitterheid en woede

Hoewel de Pruisische verliezen op die 20e september minimaal waren en zelfs geringer dan de Franse, was het na deze slag bij Valmy ondenkbaar dat Parijs kon worden aangevallen. Goethe, aanwezig in het Pruisische kamp, vatte de gebeurtenissen samen: de Franse revolutionairen met het hun Verlichtingsidealen hadden de feodale machten verslagen. Nieuw had oud overwonnen. Voor één keer klopte het cliché: er was bij Valmy wereldgeschiedenis geschreven.

Zoals ik al schreef werd het Chant de guerre pour l’Armee du Rhin in Parijs gezongen door vrijwilligers uit de Provence. Sindsdien heet het lied naar hun hoofdstad, Marseillaise. Mireille Mathieu zong het met een bitterheid en woede waarvan ik vermoed dat de Fransen in 1792 die zouden hebben herkend.

Overzicht van boeken over de geschiedenis van Frankrijk

Volledige tekst van de Marseillaise – met Nederlandse vertaling

Allons enfants de la Patrie, le jour de gloire est arrivé! Contre nous de la tyrannie L’étendard sanglant est levé. L’étendard sanglant est levé: Entendez-vous dans les campagnes Mugir ces féroces soldats? Ils viennent jusque dans vos bras Égorger vos fils, vos compagnes!	Komt, kinderen des vaderlands, de dag der overwinning is aangebroken! Tegen ons is de tyrannie het bloedige vaandel van de tirannie gehesen Het bloedige vaandel is gehesen. Hoort ge in de velden het brullen van die vreselijke soldaten? Zij naderen tot in uw armen om uw zonen en echtgenoten te kelen!
Refrein: Aux armes, citoyens, Formez vos bataillons. Marchons! Marchons! Qu’un sang impur Abreuve nos sillons	Refrein: Te wapen, burgers! Vormt uw bataljons! Laten we marcheren, marcheren, Zodat het onreine bloed onze voren doordrenkt
Que veut cette horde d’esclaves De traîtres, de rois conjurés? Pour qui ces ignobles entraves Ces fers dès longtemps préparés? Ces fers dès longtemps préparés! Français, pour nous, Ah quel outrage Quel transport il doit exciter! C’est nous qu’on ose méditer De rendre à l’antique esclavage! Refrein	Wat wil deze horde slaven, verraders en samenzwerende koningen? Voor wie zijn deze walgelijke ketenen, deze ijzers die langgeleden zijn gemaakt? Fransen, voor ons, ah! Wat een belediging! Welke middelen moet men uitoefenen Wij zijn het die men durft te overwegen om tot de oude slavernij terug te brengen Refrein
Quoi! Des cohortes étrangères Feraient la loi dans nos foyers! Quoi! Ces phalanges mercenaires Terrasseraient nos fiers guerriers! Terrasseraient nos fiers guerriers! Grand Dieu! Par des mains enchaînées Nos fronts, sous le joug, se ploieraient. De vils despotes deviendraient Les maîtres de nos destinées Refrein	Wat! Deze buitenlandse troepen zouden de dienst gaan uitmaken in ons land. Wat! Deze huurtroepen zouden onze krijgshaftige zonen terneerslaan. Grote God, door geketende handen zouden wij ons onder het juk schikken. Verdorven despoten zouden de meesters van ons lot worden. Refrein
Tremblez tyrans, et vous perfides L’opprobe de tous les partis. Tremblez, vos projets parricides Vont enfin recevoir leur prix! Vont enfin recevoir leur prix! Tout est soldat pour vous combattre. S’ils tombent nos jeunes héros, La terre en produit de nouveaux Contre vous, tous prêts à se battre! Refrein	Beeft, tirannen en verraders, de schande van alle partijen! Beeft, uw vadermoordelijke projecten zullen uiteindelijk hun prijs ontvangen. Alles, wat tegen u vecht, zijn soldaten. Als ze vallen, onze jonge helden, brengt de aarde nieuwen voort, allen bereid om tegen u te vechten. Refrein
Français, en guerriers magnanimes, Portez ou retenez vos coups! Épargnez ces tristes victimes A regrets s’armant contre nous! A regrets s’armant contre nous! Mais ce despote sanguinaire Mais les complices de Bouillé, Tous les tigres qui, sans pitié, Déchirent le sein de leur mère! Refrein	Fransen, grootmoedige strijders, draagt of weerhoudt uw slagen. Spaar deze trieste slachtoffers die zich met tegenzin tegen ons wapenen. Maar deze bloedige despoten, maar deze medeplichtigen van Bouillé… Al deze tijgers die zonder medelijden de borst van hun moeder hebben verscheurd. Refrein
Amour Sacré de la Patrie, Conduis, soutiens nos braves vengeurs. Liberté, Liberté chérie, Combats avec tes défenseurs! Combats avec tes défenseurs! Sous nos drapeaux, que la victoire Accoure à tes mâles accents, Que tes ennemis expirants Voient ton triomphe et notre gloire! Refrein	De heilige liefde voor het vaderland leidt, ondersteunt onze dappere wrekers. Vrijheid, geliefde vrijheid, vecht met je beschermers! Moge de overwinning onder onze vlag naar je toesnellen naar je krachtige klanken, zodat je ten onder gaande vijanden jouw triomf en onze glorie zullen zien! Refrein
(Couplet van de kinderen ) Nous entrerons dans la carrière Quand nos aînés n’y seront plus, Nous y trouverons leur poussière Et la trace de leur vertus! Et la trace de leur vertus! Bien moins jaloux de leur survivre Que de partager leur cercueil. Nous aurons le sublime orgueil De les venger ou de les suivre. Refrein	We zullen het strijdperk betreden wanneer onze ouders er niet meer zullen zijn. Wij zullen er hun stof vinden en het spoor van hun deugden. Veel minder jaloers (zijn wij) om hen te overleven dan om hun doodskist te delen. Met verheven trots zullen we hen wreken of hen volgen. Refrein