Mauritshuis ontdekt schilderij Jan Steen

Het schilderij De bespotting van Simson uit het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (KMSKA) is een echte Jan Steen, tot die conclusie komen specialisten van het Mauritshuis. Lange tijd stond het werk te boek als een achttiende-eeuwse kopie naar Jan Steen.

Volgens het Mauritshuis passen schilderstijl, techniek en voorstelling “probleemloos in het oeuvre van de meester zelf”. Het schilderij is recent onderzocht en gerestaureerd naar aanleiding van de tentoonstelling Jan Steen vertelt, die vanaf volgende week in Den Haag is te bewonderen. Emilie Gordenker, directeur van het Mauritshuis:

“Bij het selecteren van bruiklenen voor de tentoonstelling had onze conservator Ariane van Suchtelen sterk het vermoeden dat ‘De bespotting van Simson’ geen kopie is, maar geschilderd werd door Jan Steen zelf. Na verdere bestudering, restauratie en technisch onderzoek komen we tot de conclusie dat dit schilderij niet alleen geschilderd is door de meester zelf, maar dat het in bijzonder goede staat bewaard is gebleven. Alsof het schilderij rechtstreeks uit het atelier van Jan Steen komt. Heel spannend.”

Restauratoren van het Mauritshuis (vlnr) Marya Albrecht en Sabrina Meloni onderzoeken 'De bespotting van Simson' - © Mauritshuis, Den Haag - Fotograaf: Ivo Hoekstra — Restauratoren van het Mauritshuis (vlnr) Marya Albrecht
en Sabrina Meloni onderzoeken ‘De bespotting van Simson’ – © Mauritshuis, Den Haag – Fotograaf: Ivo Hoekstra

Het schilderij maakt onderdeel uit van de collectie van het het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen. Vanwege een verbouwing is dit museum momenteel gesloten. Topstukken uit Antwerpen worden daarom uitgeleend, waaronder aan het Mauritshuis.

Toen restauratoren van het Mauritshuis de vermeende Jan Steen-kopie uit Antwerpen aan de achterkant bekeken, ontdekten ze dat het werk niet is bedoekt. Het museum:

“Dit betekent dat er in het verleden nooit een extra steundoek tegen de achterkant van het schilderij is geplakt – een zeldzaamheid bij zeventiende-eeuwse schilderijen. Langs de randen van het doek zitten op regelmatige afstand van elkaar gaatjes, steeds met zo’n tien centimeter er tussen. Door die gaatjes was het touw geregen waarmee het doek tijdens het schilderen in een houten raam was bevestigd.”

In sommige van de gaatjes bleken nog restanten van dat touw aanwezig. Na het schilderen is het doek uit dit raam gehaald en met spijkertjes op een spanraam bevestigd.

“Uitzonderlijk is dat het schilderij nu nog op het originele spanraam zit. Ook het verfoppervlak bevindt zich in uitzonderlijk goede staat. Het is heel bijzonder dat een schilderij door de eeuwen heen zo onaangetast is gebleven.”

Het Mauritshuis doet al sinds 2012 onderzoek naar werken van Jan Steen. Doel is beter inzicht te krijgen in de chronologie van Steens oeuvre. Die is moeilijk te bepalen omdat slechts één op de tien werken van een jaartal is voorzien. Op dit moment zijn al zevenendertig schilderijen van Jan Steen (uit het Mauritshuis en andere collecties) onderzocht, uit alle periodes van zijn loopbaan.

Langs de randen van het doek zitten op regelmatige afstand van elkaar gaatjes, steeds met zo’n 10 cm er tussen. Door die gaatjes was het touw geregen waarmee het doek tijdens het schilderen in een houten raam was bevestigd. In sommige van de gaatjes bleken zelfs nog restanten van dat touw aanwezig. - © Mauritshuis, Den Haag - Fotograaf: Ivo Hoekstra — Langs de randen van het doek zitten op regelmatige afstand van elkaar gaatjes, steeds met zo’n 10 cm er tussen. Door die gaatjes was het touw geregen waarmee het doek tijdens het schilderen in een houten raam was bevestigd. In sommige van de gaatjes bleken zelfs nog restanten van dat touw aanwezig. – © Mauritshuis, Den Haag – Fotograaf: Ivo Hoekstra

In een groot aantal van de onderzochte werken van Steen is het pigment groene aarde aangetroffen: een vrij fel type groene aarde, dat in de zeventiende eeuw niet erg gangbaar was. De schilderijen waarin dit is gevonden lijken allemaal uit zijn late periode te stammen. Ook in De bespotting van Simson uit Antwerpen is groene aarde aangetroffen: in de sjerp van de vaandeldrager rechts op het schilderij.

“Dit gegeven, samen met de informatie over de gronderingslagen, plaatst het schilderij bij werk van Steen uit de jaren 1670. Dit was aan het eind van zijn leven, toen hij was teruggekeerd naar zijn geboorteplaats Leiden. Zo komen we stapje voor stapje meer te weten over het materiaalgebruik van Jan Steen en de chronologie van zijn oeuvre.”