Max Euwe (1901-1981) – Grootste Nederlandse schaker ooit

Op 15 december 1935 werd Max Euwe wereldkampioen schaken door de tot dan toe onverslaanbaar geachte Aleksandr Aljechin af te troeven. Aljechin pakte zijn verlies sportief op. Na afloop van de laatste partij stond de in rokkostuum geklede schaker op, schudde zijn tegenstander de hand en zei tegen het massaal toegestroomde publiek in het Bellevue in Amsterdam:

“Es lebe Schachweltmeister Euwe, es lebe schachschliebend Holland”.

De strijd tussen Aleksandr Aljechin en Euwe had maar liefst tweeënhalve maand geduurd. Aljechin was sinds 1927 wereldkampioen schaken geweest en werd nu dus afgelost door Max Euwe uit Amsterdam. De twee gingen sportief met elkaar om. Bijzonder was bijvoorbeeld dat Euwe – als eerste wereldkampioen ooit – zijn tegenstander in 1935 onmiddellijk na zijn winst een revanche aanbood. Die rematch kwam er twee jaar later. Aljechin heroverde de wereldtitel toen en behield die tot zijn dood in 1946. Dat was niet heel lastig: na zijn revanche op Euwe speelde hij geen match meer.

‘De koning staat mat’

Max (Machgielis) Euwe werd op 20 mei 1901 geboren in Watergraafsmeer als zoon van onderwijzer Cornelis Euwe en Elizabeth van der Meer. Zijn moeder was een groot schaakliefhebber en bracht de jonge Euwe in aanraking met de denksport. Euwe bleek een groot talent. Volgens een familieanekdote kwam hij op vierjarige leeftijd ooitde huiskamer binnen en meldde hij de aanwezigen dat de koning mat stond. Dit naar aanleiding van een schaakstelling waarvan hij de oplossing had gevonden. Uiterst bijzonder, want niemand had de jonge Max de spelregels geleerd…

Na een studie wiskunde werd Euwe leraar. Eerst aan een hbs in Rotterdam en later aan het Gemeentelijk Meisjeslyceum in Amsterdam. In 1926 promoveerde Euwe, cum laude, en drie jaar later publiceerde hij een speltheoretische verhandeling over schaken vanuit een intuïtionistisch perspectief. Want Euwe was altijd blijven schaken. In 1921 was hij zelfs nationaal kampioen geworden. In eigen land was lange tijd geen betere schaker te vinden. Euwe bleef maar liefst tot 1954 Nederlands kampioen. Alleen in 1936 werd de hegemonie een jaar onderbroken door Salo Landau, een schaker van Joods-Poolse komaf die tijdens de Tweede Wereldoorlog door de nazi’s werd vermoord in Auschwitz.

In 1954 werd Euwe definitief als nationaal schaakkampioen afgelost door Johannes Hendrikus Donner. Toen Euwe een jaar later nog eens een losse wedstrijd tegen de nieuwe kampioen speelde, toonde hij zijn klasse nog een keer. Euwe versloeg zijn tegenstander met 7-3.

Amateur tussen de professionals

Ook internationaal maakte Euwe naam. Hij verloor wel partijen van grote schakers als wereldkampioen Aljechin (in 1926/27), Bogoljoebov (1928 en 1929) en Capablanca (1931) maar het verschil was steeds niet groot; meestal niet meer dan één puntje. Hierdoor ontstond bij Euwe stilaan het geloof dat een strijd om de wereldtitel misschien wel tot de mogelijkheden behoorde. Dat Aljechin in 1935 inderdaad koos voor een titelstrijd met Max Euwe was echter best opvallend. Euwe’s status als topspeler was dan wel onomstreden, hij had geen grote internationale toernooioverwinningen op zijn naam staan. In een artikel in de Sportcanon schrijft Gert Ligterink daarover:

“Euwe was een buitenbeentje in het internationale circuit. Hij was de keurige amateur tussen de professionals, die als leraar wiskunde aan een meisjeslyceum alleen schaakte tijdens de schoolvakanties.”

Goede voorbereiding

Al in 1933 stuurde de tot Fransman genaturaliseerde Rus Aljechin, die wel behoefte had aan een financieel lucratieve tweestrijd, een brief naar Euwe waarin hij voorstelde om tien partijen te spelen. Dit vanaf een passagiersschip tussen Indië en Nederland: vijf partijen op de heenreis en vijf op de terugtocht. Eventueel kon er wat Aljechin betreft ook wel om de wereldtitel gespeeld worden. Euwe legde de brief aanvankelijk naast zich neer. Hij had besloten zich voorlopig vooral met wiskunde bezig te houden.

Een jaar later wist zijn vriend Hans Kmoch, een Oostenrijkse schaker, Euwe om te praten. De Nederlander liet Aljechin hierna weten best een duel aan te willen gaan, maar dan niet op een boot. Euwe wilde dertig partijen spelen onder normale omstandigheden. Aljechin ging op deze voorwaarde in. Tijdens het toernooi liet de wereldkampioen zich overigens begeleiden door Salo Landau. Anders dan zijn tegenstander bereidde Max Euwe zich zeer goed op het aanstaande tweegevecht voor. Gert Ligterink:

“Met zijn secondanten Kmoch en de Hongaar Géza Maróczy werkte Euwe meer dan een jaar consciëntieus aan een openingsrepertoire waarmee hij Aljechins agressie kon neutraliseren. Ook zorgde hij voor een excellente fysieke conditie. Een foto van Euwe in een boksschool maakte zoveel indruk dat een krant in de Sovjet-Unie schreef dat Euwe behalve schaakkampioen ook de sterkste bokser van Nederland was.”

Erekrans

Voor Aljechin was het de derde keer dat hij zijn wereldtitel moest verdedigen. In 1929 en 1934 had hij dat succesvol gedaan tegen de Oekraïens-Duitse schaakgrootmeester Efim Bogoljoebov. Later heeft Euwe wel eens aangegeven dat hij serieus had overwogen het duel af te zeggen. In de loop van 1935 was Aljechin namelijk steeds beter gaan spelen. Euwe wilde zijn fans uiteindelijk echter niet teleurstellen en besloot de strijd dus toch aan te gaan.

Euwe versloeg zijn opponent uiteindelijk met 15,5 tegen 14,5. De Nederlander won negen partijen, Aljechin acht; de overige partijen eindigden in remise. Voor Euwe had het er aanvankelijk niet goed uitgezien. Na zeven partijen stond hij al drie punten achter. Na veertien partijen stond hij weer op gelijke hoogte, maar daarna liep de Nederlander opnieuw een achterstand op. Pas met de vijfentwintigste partij wist Euwe op voorsprong te komen.

Na zijn overwinning op 15 december 1935 ontving de Nederlandse schaker een erekrans. Geld lag er niet voor hem klaar, terwijl Aljechin tienduizend gulden mee naar huis mocht nemen. De stad Amsterdam was wel trots op Euwe en besloot de wiskundeleraar voor de rest van het jaar vrijaf te geven. Dat was niet heel genereus, want Euwe moest zelf voor een vervanger zorgen en bovendien was het eind van het jaar al in zicht…

FIDE

In 1937 verloor Euwe zijn titel tijdens de rematch met Aljechin. Hij bleef hierna actief in de internationale schaakwereld. In 1946 werd in Groningen bijvoorbeeld een groot internationaal schaaktoernooi gehouden waaraan ook Euwe deelnam. Dit eerste grote naoorlogse toernooi werd gewonnen door de Rus Michail Botvinnik. Max Euwe werd tweede en liet daarmee ijzersterke tegenstanders achter zich.

Het was met name aan Max Euwe te danken dat de strijd om de wereldtitel bij het schaken ordentelijker ging verlopen. Na de dood van Aljechin werd bijvoorbeeld afgesproken dat er om de drie jaar om de titel zou worden gespeeld en dat die duels door de Fédération Internationale des Échecs (FIDE) zouden worden georganiseerd. Nederland had zich in het jaar van Euwe’s grootste overwinning bij deze wereldschaakbond aangesloten. Euwe was van 1970 tot 1978 president van de schaakbond. In die hoedanigheid was hij onder meer betrokken bij de memorabele strijd om de wereldtitel tussen Bobby Fischer en Boris Spasski (1972).

Max Euwe publiceerde in zijn leven ongeveer tachtig boeken over schaken, waaronder de internationaal bekende werken Theorie der Schaakopeningen en de Losbladige schaakberichten. De legendarische schaker overleed op 26 november 1981 aan een hartaanval in zijn woonplaats Amsterdam. Bij zijn overlijden zei schaakkampioen Johannes Hendrikus Donner:

“Vóór hem stond het spel hier te lande op het niveau van België en Ierland, dóór hem is Nederland een grootmacht in het internationale schaak geworden.”

Eerbetoon

In Amsterdam herinnert het Max Euweplein, vlakbij het Leidseplein, aan de beroemde schaker. Aan dit plein is ook een schaakcentrum te vinden dat naar Euwe is vernoemd. In 2001 verscheen een blokje van twee postzegels met daarop de beeltenis van voormalig wereldkampioen en er is een prijs naar Euwe vernoemd: de Euwe-ring, voor personen die zich verdienstelijk hebben gemaakt voor het schaken in Nederland. In het verleden is deze ring onder meer gedragen door schakers als Hans Böhm, Jan Timman en Hans Bouwmeester.

Op 1 april 1980 was Max Euwe aanwezig bij de lancering van Teletekst. De schraakgrootmeester speelde die dag een schaakpartij met Wim Stokla, die een belangrijke rol speelde bij het opzetten van NOS Teletekst. De partij die beide heren speelden was live te volgen op Teletekst.

Overzicht van schaakboeken van de grootmeester

Bronnen ▼