Chris Rachel Spatz
Ik heb een afspraak met de directeur van het Čiurlionis Huis in Vilnius. Mikalojus Konstantinas Čiurlionis (1875-1911), componist en schilder, de beroemdste kunstenaar van Litouwen, is in België en wellicht ook in Nederland nagenoeg onbekend. Toen Čiurlionis op 35-jarige leeftijd stierf, liet hij nochtans een enorm oeuvre na. Ik voel me schuldig de tentoonstelling Dromen van Litouwen, in 2013 in het MSK te Gent, aan mij te hebben laten voorbijgaan. Dit artikel is een ode aan deze veelzijdige kunstenaar in de hoop dat ook anderen hem willen ontmoeten en zijn werk ontdekken.
Muzikaal wonderkind
Mikalojus Konstantinas Čiurlionis wordt in 1875 geboren in Varéna als oudste van negen kinderen. De invloed van de bosrijke omgeving en de Namunas (Memel) rivier is onmiskenbaar aanwezig in zijn werk. Pools is de voertaal binnen het gezin, zoals destijds vaak bij de intellectuele klasse. Op dat moment in de geschiedenis behoren Polen en Litouwen tot tsaristisch Rusland.
Čiurlionis erft de liefde voor muziek van zijn vader die organist is in de plaatselijke kerk. Als vierjarige kan hij op het gehoor deuntjes naspelen op de piano. Pas zeven leest hij vlot noten van het blad. Welstellende Poolse en Russische burgerij strijkt neer in het plaatselijke kuuroord en bezoekt de familie Čiurlionis. Vader en zoon spelen orgel om het gezelschap kunstzinnig te vermaken. Het talent van Mikalojus wordt opgemerkt en doorverteld aan prins Michał Kleofas Ogiński die een orkestschool heeft in Plunge. De begaafde jongen wordt er aanvaard en leert verschillende instrumenten bespelen, dwarsfluit voorop.
Studieparcours
Dankzij Ogiński kan de jongeman verder studeren in Warschau (1894-1899). Zijn beste vriend, de Pool Eugeniusz Morawski-Dąbrowa, componeert en schildert. Mikalojus wordt verliefd op diens zuster Maria. Helaas geeft haar vader geen fiat voor een huwelijk; de depressieve Litouwer zoekt troost in zijn studie. Wanneer hij op het kantelpunt van de eeuw in Warschau de eerste prijs voor zijn symfonisch gedicht In het Woud behaalt, komt er geen prijsuitreiking omdat hij… geen Pool is.
Voor Parijs is er geen geld
In 1906 maakt hij in een paar weken een studiereis langs Praag, Dresden, Nürnberg, München en Wenen. Gehaast. Zijn zwakke gezondheid doet hem vrezen tijd te kort te hebben om al zijn ideeën te kunnen realiseren. Voor Parijs is er geen geld. In 2018 ontdek ik enkele van zijn schilderijen in Musée d’Orsay in Parijs tijdens de tentoonstelling Âmes sauvages. Le symbolisme dans les pays baltes.
M. K. Čiurlionis – Jūra (The Sea – Symphonic Poem)
‘Ik ben bang voor de ondergaande zon’
In 1907 ontmoet Čiurlionis zijn toekomstige vrouw, de tien jaar jongere Litouwse Sofija Kymantaitė, een kunstcritica. Dankzij haar leert hij beter Litouws spreken. Ze trouwen op nieuwjaarsdag 1909. Tussen 1908 en 1909 werkt en exposeert hij geregeld in Sint Petersburg. Igor Stravinsky koopt een schilderij. Hij wordt door sommigen bijzonder geapprecieerd, maar verkoopt verder nauwelijks iets. Tussen 1906 en 1909 ontstaat het grootste deel van zijn oeuvre.
In de Finale van de driedelige Zeesonate (1908) lijken enkele zeilbootjes te worden verzwolgen door een immense golf. Hij signeert het deel met zijn initialen MKC. Dit is uitzonderlijk, normaal ontbreekt zijn naam. Door zijn zwakke gezondheid vreest hij wellicht op zijn beurt verzwolgen te worden. Er hangt een schaduw over zijn leven. ‘Schaduwen groeien als de zon daalt. Ik ben bang voor de ondergaande zon,’ schrijft hij aan zijn geliefde Sofija. In zijn laatste en meest complexe werk Rex uit 1909 zetelt de Grote Onbekende, de Universele kracht die alles bestuurt, letterlijk op een troon.
De kunstenaar wordt begin 1910 opgenomen in een sanatorium in de buurt van Warschau. In 1911 overlijdt hij, pas 35 jaar oud. Zijn dochtertje Danutė, geboren in 1910 heeft hij nooit gezien.
Mikalojus Konstantinas Čiurlionis laat een oeuvre na van zo’n 200 muzikale en 400 beeldende werken. Hij wordt tijdens zijn korte leven enkel als componist serieus genomen, roem voor zijn schilderijen komt postuum. Scholen, straten, een berg, brug, weg en een asteroïde worden naar hem vernoemd.
Een woonkamer in Vilnius
Tijdens het bezoek aan de leefkamer van Čiurlionis (Savichiaus g. 11) introduceert directeur Rokas Zubovas me in het werk van de kunstenaar. Hij illustreert zijn muzikale oeuvre door af en toe een stukje op de Bechstein piano te spelen. Daar het die dag, 8 september, mijn verjaardag is, trakteert hij me speciaal op De Nachtegaal van Mikalojus’. Rokas heeft voor de film Brieven aan Sofia, over het leven van de schilder-componist, de piano-uitvoeringen verzorgd. Boven de piano hangt het portret van de veelzijdige kunstenaar. Rokas en Mikalojus lijken op elkaar. In de aanpalende kamer krijg ik uitleg over de schilderijen. Het zijn echter reproducties. Voor zijn originele werk moet ik naar het museum in Kaunas. Met een cd met pianomuziek van de componist als presentje voor de jarige en een afspraak in het Čiurlionis museum in Kaunas, door Rokas geregeld, verlaat ik het huis. Ik vermoed op dat moment nog niet dat Čiurlionis mijn compagnon de route zal zijn, die dag en de rest van de reis.
Het portret van Čiurlionis
Op aanraden van Rokas wandel ik richting Užupis. Dit stukje Vilnius, omsloten door een charmant zijriviertje van de Neris, wordt ludiek een mini-republiek genoemd. Auto’s hebben het kenteken Uz, er is een eigen vlag en volkslied en de grondwet hangt ingelijst aan de gevels van de Paupiostraat. Kunstenaars en bohemiens hebben hier hun Litouws Montmartre. Bovendien is het opengalerijen weekend, dus kunst alom. Ik stap een galerij binnen. Ik zie enkel doeken waarop vrouwen zijn afgebeeld. ‘Ik heb ooit maar één man geschilderd,’ antwoordt kunstenares Editos Suchockytes wanneer ik haar vraag naar het waarom daarvan. Ze haalt het doek vanachter drie andere schilderijen. Het is het portret van Mikalojus Konstantinas Čiurlionis. Ik kijk verbouwereerd, word er op slag verliefd op en bedissel de prijs. We bespreken de moeilijkheid het mee te nemen met frame. Kan ook zonder. ‘Et voilà’, de koop is gesloten. Editos maakt het canvas los, rolt het op en ik zal de rest van de dag met Čiurlionis onder de arm door Litouws Montmartre dwalen. Nooit maakte ik me zo vlug een man eigen. Editos geeft me bovendien een mooi magazine met een uitgebreid artikel over haar werk. Blijkbaar heeft ook de presidente van het land een werk van haar in huis.
Kaunas : National M. K. Čiurlionis Art Museum
Een uurtje met de trein vanuit Vilnius en ik sta in Kaunas. Eerste klas kost maar een halve euro meer dan tweede. Kaunas is een plek waar eeuwenlang aan de oevers werd geleefd. De rivier Neris stroomt hier in de Nemunas en verliest derhalve haar naam. Het zal je maar gebeuren, zo opgaan in het grote. Maar ook de Nemunas is geen eeuwig leven beschoren en zal zich oplossen in de Baltische Zee. Ik ga meteen naar het Čiurlionis museum.
Het bezit de belangrijkste collectie schilderijen van Litouwens grootste kunstenaar die ondertussen mijn reisgezel is geworden. Bezoekers kunnen er ook fragmenten uit zijn symfonieën beluisteren.
Zijn wereld in klank èn beeld
De drang om zich ook schilderend te uiten wordt componist Čiurlionis alsmaar groter. Hij ziet klanken, hoort beelden en sloopt verder de grens tussen beide kunstdisciplines. Klanken worden getransponeerd naar de taal van het beeld.
‘Er bestaan geen grenzen tussen de verschillende vormen van kunst. Muziek heeft haar eigen architectuur en er is niets tegen om de ene kunst te gebruiken om een andere te maken’,
…noteert hij. Čiurlionis ontwikkelt een eigen stijl waarin natuurelementen vaak vormen van lichaamsdelen krijgen. Een heuvel lijkt op een samengebalde vuist. In een berg worden lichten aangebracht die fungeren als ogen die je aanstaren. Zowel muzikaal als grafisch krijgen bos en zee vaak de hoofdrol. Zijn geschilderde vier seizoenen heten Allegro, Andante, Scherzo en Finale.
Esoterische kijk op het leven
Er gaat een mystieke ondertoon uit van zijn beeldend werk. In elk symbolistisch schilderij ontdek je bij nader toezien een subtiele dubbele bodem. Alsof de kunstenaar het Hogere, een soort goddelijke aanwezigheid in de natuur en in zijn leven wil zichtbaar maken. Hij is geïnteresseerd in theosofie, esoterisme en het occulte. Menselijke figuren zijn zeldzaam. Mijn goede, persoonlijke gids wijst me op vele details met een diepere bodem.
De Zodiac cyclus is een eerbetoon aan de sterrenbeelden. Objecten zijn vaak transparant en pasteltinten overheersen. Menig doek verraadt intuïtief schilderen. Door het gebruik van tempera op papier, meestal uit geldgebrek om canvas te kopen, zijn de schilderijen broos en verkleurt de achtergrond. Ik wandel door de wereld zoals Mikalojus die zag.
Pianist wordt acteur
’s Avonds bij het bekijken van de foto’s van Vilnius en Kaunas en het opzoeken van de biografische film over Čiurlionis, ontdek ik dat Rokas Zubovas de rol van de componist/schilder speelt. En zo’n man speelde voor mij piano op mijn verjaardag. Die ontdekking is alvast een mooie coda van mijn reis in de sporen van Čiurlionis.
Bekijk ook: Lijst van componisten
