Kevin Prenger
Bijna 27.000 personen werden door het Israëlische Holocaustinstituut Yad Vashem benoemd tot “Rechtvaardige onder de Volkeren”. Tijdens de Tweede Wereldoorlog hielpen deze mannen en vrouwen belangeloos Joden om uit handen van de nazi’s te blijven. Een bijzondere figuur tussen al deze helden is de Egyptenaar Mohammed Helmy.
Symbiose
De Duitse journalist Ronen Steinke schreef eerder de biografie van Fritz Bauer, de Duits-Joodse hoofdaanklager die in de jaren 60 in Frankfurt-am-Main het proces tegen kampbewakers van Auschwitz voerde. Steinke’s nieuwe boek De moslim en het Joodse meisje concentreert zich op hoe Mohammed Helmy zich opwierp als redder van Anna Boros. Hij begint met een beeld te schetsen van het Berlijn van voor de nazimachtsovername, waarin Joden en moslims in nauwe relatie met elkaar samenleefden. In de moskee aan de Fehrbelliner Platz in Wilmersdorf wisselden Joodse en islamitische intellectuelen kennis met elkaar uit. Liefdesrelaties tussen Joden en moslims en bekeringen tot elkaars geloof waren in de Duitse hoofdstad indertijd niet ongebruikelijk. Van onderling wantrouwen of regelrechte haat was geen sprake.
Een “moslim-Joodse symbiose”, zo omschrijft de auteur het Berlijn van de jaren 20 waar dokter Helmy onderdeel van uitmaakte. De Egyptenaar begon in 1922 met zijn studie geneeskunde aan de Friedrich-Wilhelms-Universität in de Duitse hoofdstad. Na zijn afstuderen werd hij in 1930 arts-assistent in het ziekenhuis van Berlijn-Moabit, waar verhoudingsgewijs veel Joodse geneeskundigen werkzaam waren. Ook de chef-arts was een Jood, die uit solidariteit Joodse artsen aannam omdat ze elders geen baan kregen. Met wat Steinke als een “ranselorgie” omschrijft, kwam een einde aan het Joodse karakter van het ziekenhuis. Op 1 april 1933 werden alle Joodse dokters uit het gebouw gesleurd door bruinhemden van SA-eenheid “33”, ook wel de moordafdeling genoemd. Nog gekleed in hun witte jassen werden ze door de agressievelingen afgevoerd naar een voormalige kazerne waar ze die avond werden afgeranseld. Enkele artsen werden volgens de schrijver zo lang met knuppels bewerkt dat ze stierven.
Moslims binnen het Derde Rijk
In het ziekenhuis werd de plek van de Joodse dokters ingenomen door geneeskundigen wier lidmaatschap van de NSDAP belangrijker werd geacht dan hun medische vaardigheden. Opmerkelijk genoeg mocht “buitenlander” Helmy wel blijven en volgde zelfs zijn promotie tot plaatsvervangend chef-arts. Op een in het boek opgenomen foto is hij met zijn afwijkende gekleurde tint te zien tussen een groep “Arische” artsen.
Steinke besteedt in zijn boek extra aandacht aan de positie van moslims binnen het Derde Rijk. Weliswaar werden islamitische volkeren niet gerekend tot een aanverwant ras, maar binnen de nazileiding werd er in hen wel een bondgenoot gezien tegen de gezamenlijke vijand, in het bijzonder de Joden en de Britse kolonisator. In de persoon van de in 1941 vanuit Palestina naar Berlijn gevluchte grootmoefti Mohammed Amin Al Hoesseini werd geprobeerd moslims voor het karretje van het Derde Rijk te spannen. Zowel in de Wehrmacht als de Waffen-SS streden islamieten in speciale eenheden mee aan Duitse zijde. Om hen te paaien werd in 1944 in Guben een school voor veldimams opgericht, gevolgd door een SS-moellahschool in Berlijn.
Nichtje
De schrijver legt uit hoe ook Helmy kon profiteren van de bevoorrechte positie van moslims in nazi-Duitsland. Het enige dat hem niet toegelaten werd, was een huwelijk met zijn Duitse vriendin Emmy, met wie hij pas na de oorlog zou trouwen. Zelf beweerde de dokter na de oorlog dat hij het “Heil Hitler” van zijn nationaalsocialistische collega’s altijd beantwoordde met “goedemorgen”. In 1937 werd de Egyptenaar alsnog ontslagen en vlak na het uitbreken van de oorlog werd hij door de Gestapo gearresteerd met de bedoeling hem uit te ruilen tegen Duitse gevangenen in Caïro. Zijn gevangenschap liep af met een sisser. Hij ging na zijn vrijlating verder aan het werk in zijn privépraktijk, waar hij Joodse patiënten behandelde die bij andere artsen niet terecht konden. Het was in die tijd dat hij het Joodse meisje Anna Boros onder zijn hoede nam. Met een hoofddoek om moest ze doorgaan voor zijn nichtje, die bij hem in de praktijk als assistente werkte. Dat ging lang goed, totdat de Gestapo haar ware identiteit ontdekte en het meisje in een volkstuincomplex moest onderduiken, waar ze de oorlog overleefde.
Brandend actueel
Verbroedering zoals die er was in het Berlijn van de jaren 20 is tegenwoordig ver te zoeken, zelfs binnen families die er alle reden toe zouden hebben om zich met elkaar te verzoenen. Daarom is dit goed gedocumenteerde, maar vrij dunne boek van Ronen Steinke brandend actueel. Al kan het niet oproepen tot verbroedering, het toont in elk geval aan dat de Joods-islamitische relatie vriendschappelijk kan zijn, zonder dat daarbij de kwalijke rol van de fel antisemitische grootmoefti Al Hoesseini en zijn volgelingen wordt verbloemd.
