Redactie
Het Mauritshuis heeft drie allegorische schilderijen van Nicolaes Berchem verworven. Samen met de Allegorie op de Zomer – al sinds 1992 in het Mauritshuis – vormen ze een bijzonder ensemble. De vier schilderijen tonen de seizoenen en werden omstreeks 1670 vervaardigd ter decoratie van een Amsterdams grachtenpand. De reeks viel eind negentiende eeuw uit elkaar, maar is nu dus weer herenigd.
Op elk schilderij is een medaillon te zien met de personificatie van het seizoen, zittend op een zegewagen, die door bijpassende dieren in een optocht wordt voortgetrokken. De Lente toont Flora, de Romeinse godin van het voorjaar. De Zomer toont Ceres, godin van het graan en de oogst. De Herfst toont Bacchus, god van de wijn. Op De Winter staat geen antieke god of godin afgebeeld maar een oude man. Daar omheen verbinden figuren en symbolen het seizoen met een van de vier elementen: lente met lucht, zomer met vuur, herfst met aarde en winter met water. De vier composities zitten volgens het Mauritshuis ingenieus in elkaar. “Doordat de figuren op speelse wijze met elkaar zijn verbonden, lijkt alles in beweging.”
Zomer
Lente
Nicolaes Berchem
De Haarlemse schilder Nicolaes Berchem (1621/22-1683) geldt als één van de belangrijkste en meest productieve Italianisanten: Hollandse landschapsschilders die onder de indruk raakten van het Italiaanse landschap en het ‘gouden’ licht daar. Berchem reisde zelf nooit naar Italië, maar baseerde zich op het werk van landgenoten die er wel waren geweest. Hij creëerde een eigen stijl die zich kenmerkt door vloeiende penseelstreken, veel beweging, sterke kleuraccenten en stemmige tinten. De seizoenenreeks is afkomstig uit het Amsterdamse woonhuis van Herman van Swoll (1632-1698), een vermogende handelaar in onroerend goed. Voor zijn nieuwe huis aan de Herengracht bestelde Van Swoll deze vier schilderijen als bovendeurstukken.
Herfst
Hereniging
Een jaar na de dood van Van Swoll werd de reeks geveild. De vier schilderijen bleven lange tijd bij elkaar, maar raakten aan het eind van de negentiende eeuw uit elkaar. De Lente bleef altijd in particulier bezit. De Zomer was in de jaren 1920 en 1930 afwisselend bij kunsthandelaren in Zwitserland en Nederland. In 1934 maakte het schilderij deel uit van een door kunsthandel D. Katz georganiseerde tentoonstelling in Arnhem, als eigendom van een anonieme verzamelaar. In 1944 werd het door de ‘Schilderijen en Antiquiteitenhandel v/h D. Katz NV’ ingebracht op een veiling in Den Haag en daar aangekocht voor het Führermuseum in Linz. Na de oorlog kwam De Zomer terug naar Nederland en ging deel uitmaken van de NK-collectie*. Vanaf 1992 is het schilderij in het Mauritshuis te zien. De Herfst en De Winter zijn altijd als paar bij elkaar gebleven. Ze kwamen in 1990 in bezit van de verzamelaar Eric Albada Jelgersma, die in 2013 ook De Lente wist te bemachtigen. Na diens overlijden werden de drie Berchems eind vorig jaar aan het Mauritshuis te koop aangeboden. Het museum kon de werken met steun van de BankGiro Loterij en de Vereniging Rembrandt aankopen waardoor de reeks na meer dan een eeuw weer is herenigd.
Winter
Het Mauritshuis over de werken:
“De vier herenigde werken vullen elkaar aan en vormen een uniek ensemble, dat nu weer volledig tot zijn recht komt. De complete reeks laat zien hoe gefortuneerde verzamelaars omstreeks 1670 hun woonhuizen versierden met kleurrijke voorstellingen vol mythologische figuren en symboliek. Daarom is de reeks in het Mauritshuis, ook een zeventiende-eeuws pand, bijzonder op zijn plek.”
De vier seizoenen van Berchem worden vanaf 18 juni getoond in de Potterzaal van het Mauritshuis. Bedoeling is om ze uiteindelijk te tonen zoals ze zijn bedoeld, namelijk als ‘bovendeurstukken’.
Ook interessant: Caspar van Wittel – Hollandse meester van het Italiaanse stadsgezicht
Boek: Nicolaes Berchem in het licht van Italië
* – Bericht Mauritshuis aangaande de NK-collectie en het herkomstonderzoek:
NK-collectie
De Zomer maakt deel uit van de zogenaamde NK-collectie. Deze kunstwerken zijn gedurende het naziregime in Nederland in beslag genomen, geroofd of aangekocht, al dan niet onder dwang. Veelal ging het om Joods bezit. Na 1945 keerden deze kunstwerken terug naar Nederland en kwamen onder beheer van de Nederlandse Staat. De Stichting Nederlands Kunstbezit (SNK) kreeg opdracht om – wanneer daar aanleiding toe was – de werken terug te geven aan de rechtmatige eigenaren of hun erfgenamen. Wat toen geacht werd niet in aanmerking te komen voor restitutie, werd samengebracht in de door de overheid beheerde NK-collectie. Een deel van de NK-collectie is uitgeleend aan Nederlandse musea. Zo kwam De Zomer in 1992 naar het Mauritshuis.
Nadat er decennia lang weinig aandacht aan was besteed, kwam de teruggave van door de nazi’s geroofde kunstwerken eind jaren negentig opnieuw in de belangstelling. Er werd onderzoek gedaan naar de herkomst van alle resterende stukken in de NK-collectie met het oog op eventuele restitutie aan de rechtmatige eigenaren of hun erfgenamen. Daarbij is niet alleen gekeken naar de periode 1940-1945, maar ook of er vanaf 1933 sprake kan zijn geweest van gedwongen verkoop door veelal Joodse eigenaren. In 2001 werd door de overheid een onafhankelijke adviescommissie ingesteld – de Restitutiecommissie – met als taak om claims op mogelijk geroofde kunstwerken te onderzoeken en te beoordelen. De afgelopen jaren werden acht in het Mauritshuis aanwezige schilderijen uit de NK-collectie na advies van de Restitutiecommissie door de minister van OCW geretourneerd aan de erven van de rechtmatige eigenaren. De resterende schilderijen uit de NK-collectie zijn in het museum voorzien van speciale tekstbordjes.
Herkomstonderzoek
De afgelopen jaren heeft het Mauritshuis veel onderzoek gedaan naar de herkomstgeschiedenis van schilderijen in de collectie met betrekking tot de periode 1933-1945. Nieuwe herkomstgegevens worden openbaar gemaakt via de website, waar het publiek ook gevraagd wordt om aanvullingen door te geven.
Ook bij potentiële aanwinsten doet het Mauritshuis uitgebreid herkomstonderzoek. Het lukte niet om de herkomstgeschiedenis van deze drie aanwinsten sluitend te krijgen. Er zijn lacunes voor de periode 1933-1945, maar er is geen enkele aanwijzing gevonden dat ze in die jaren in Duitsland of andere door de nazi’s gecontroleerde landen waren. Toch was bij de beslissing tot aankoop sprake van een dilemma: kon het Mauritshuis deze drie schilderijen van Berchem kopen bij een schilderij uit de NK-collectie? Enerzijds was dit een unieke kans om de vier seizoenen weer bij elkaar te brengen. Anderzijds is het restitutiebeleid erop gericht kunstwerken, die tussen 1933 en 1945 onvrijwillig zijn afgestaan, terug te geven aan de rechtmatige eigenaren. Uiteraard werkt het Mauritshuis daar nauwgezet aan mee. Na overleg met een aantal experts heeft het museum een zorgvuldige afweging gemaakt en met instemming van de eigen Raad van Toezicht besloten om door te gaan met de aankoop. Daarmee is voorkomen dat de drie schilderijen als aparte kavels werden geveild en de kans verkeken zou zijn om de reeks weer compleet te maken.
Sindsdien heeft het museum door onafhankelijk specialist Sophie Olie verder onderzoek laten doen naar de herkomst van Allegorie op de zomer, dat in Duitse handen kwam na in 1944 in Den Haag te zijn geveild. Samen met andere NK-stukken was dit schilderij in 2009 geclaimd door nazaten van de kunsthandelaren Katz, maar volgens het advies van de Restitutiecommissie waren er op dat moment onvoldoende gegevens ‘om de conclusie te kunnen dragen dat de eigendom Katz gedurende de bezetting in hoge mate aannemelijk is.’ In een archief, dat pas sinds enkele jaren toegankelijk is, ontdekte Sophie Olie dat het schilderij op de veiling in 1944 is ingebracht door de ‘Schilderijen en Antiquiteitenhandel v/h D. Katz NV’. De Joodse eigenaren van deze kunsthandel waren al eerder uit Nederland gevlucht en hadden het bedrijf overgedragen aan niet-Joodse relaties. De erven Katz zijn inmiddels van dit nieuwe feit op de hoogte gesteld. Het Mauritshuis gaat door met het onderzoek naar de herkomst van dit schilderij en andere kunstwerken in de collectie. Mede door de ontsluiting van uiteenlopende archieven, ook via internet, kan mogelijk nieuwe informatie boven water worden gehaald.
