Redactie
In 1917 werd in Apeldoorn de firma ‘Verbeek en Schakel, grossierderij in rijwielen en onderdelen’ opgericht. Deze firma zou van lokale fietsenmaker uitgroeien tot één van de grootste producenten van (motor)fietsen, brommers en meer recent van e-bikes in Nederland: Sparta. Bij CODA Apeldoorn wordt momenteel in een tentoonstelling stilgestaan bij de geschiedenis van dit Gelderse bedrijf.
Dirk Schakel, Antonie Verbeek en Lubbert Krijgsman stonden in 1917 aan de basis van Sparta. Aan de Hoofdstraat 169 in Apeldoorn openden deze drie mannen dat jaar hun fietsenhandel. Omdat Krijgsman alleen geldschieter was, kreeg het bedrijf de naam Verbeek & Schakel. De mannen wilden niet alleen fietsen verkopen, maar ook maken. Nog datzelfde jaar kochten ze daarom drie fietsenmerken over van een handelaar uit Nijmegen: Romein, Het Vaandel en Sparta.
Enorme vraag
Niet veel later vertrok Antonie Verbeek naar Hilversum, waardoor Dirk Schakel er in Apeldoorn als enig overgebleven directeur vrijwel alleen voor kwam te staan. Heel moeilijk was het voor hem niet de zaak draaiende te houden: de vraag naar fietsen was in deze tijd enorm. Schakel wist het assortiment rijwielen en bakfietsen hierdoor in korte tijd flink uit te breiden.
Tien jaar na oprichting liep de fabriek aan de Apeldoornse Hoofdstraat tegen de grenzen van zijn groei aan. In 1927 werd daarom landgoed Driehuizen aan de Waterloseweg aangekocht. CODA:
“Daar verrijst datzelfde jaar nog de ‘Sparta Rijwielfabriek’, waarin Sparta-frames worden opgetuigd met ingekochte en steeds meer zelf gefabriceerde onderdelen. In 1928 werken er inmiddels 55 mensen bij Sparta, die samen zo’n 7500 rijwielen per jaar afleveren: gewone fietsen, dienstfietsen, transport- en bakfietsen.”
Geen crisis bij Sparta dankzij de motorfiets
Vanwege de internationale economische crisis hadden ook veel Nederlandse bedrijven het in de jaren dertig moeilijk. Voor Sparta was er echter weinig aan de hand. Het bedrijf profiteerde in zeker zin zelfs van de crisis. Al voordat de crisis uitgebroken was, had Dirk Schakel namelijk overwogen om ook ‘iets met motoren’ te gaan doen. Naast zijn eerste fabriek aan de hoofdstraat was in 1917 de firma AMICO gevestigd, die motoren uit Amerika importeerde en ook hulpmotoren voor fietsen verkocht. Toen dit bedrijf failliet ging besloot Schakel de import van een aantal Amerikaanse motormerken over te nemen.
Vanaf 1931 besloot Sparta daadwerkelijk fietsen van motoren te voorzien. CODA:
“Doorslaggevend daarvoor is het op de markt komen van de 74 cc hulpmotor van het Duitse Fichtel & Sachs. Deze motor kan door Sparta relatief eenvoudig in de rijwielen worden gemonteerd.”
Een jaar later bouwde Sparta ook een motorrijwiel met een zwaardere 98 cc motor. Motorbakfietsen krijgen nog wat zwaardere motoren van 148 en 200 cc. Voor veel Nederlanders waren auto’s in de crisisjaren te duur. Met de motorfietsen en -carriers bood Sparta een goedkoper alternatief. Mede dankzij de crisis groeide het Apeldoornse bedrijf in deze jaren hierdoor uit tot de belangrijkste producent van lichte motorrijwielen in Nederland.
Oorlogsjaren en wederopbouw
De Tweede Wereldoorlog leverde Sparta wel grote problemen op. De Duitse bezetter vorderde namelijk de hele fabriek om er vliegtuigmotoren te kunnen produceren. Tijdens de oorlog werden er hierdoor geen rijwielen geproduceerd. Na de oorlog moest Sparta weer opnieuw worden opgestart. Omdat tijdens de oorlog succesvol een lading Sachs-motorblokjes achtergehouden was, kon de productie al in 1945 worden hervat. In de jaren hierna groeide de vroeg naar steeds krachtigere motoren. Waar kort na de oorlog nog hoofdzakelijk 125 cc-motoren werden geproduceerd, verschenen in 1951 al Sparta-motoren met 200 en zelfs 250 cc op de markt.
Langzaam veranderde ook het aanzien van de motoren. Terwijl bij de vooroorlogse modellen de techniek nog duidelijk zichtbaar was, verschenen er in de jaren vijftig steeds meer modellen waarbij de techniek met behulp van plaatstalen frames juist aan het oog onttrokken werd. Een duidelijk voorbeeld daarvan was de Sparta-scooter uit 1953. Ook de motorfietsen kregen steeds vaker plaatstalen frames. CODA:
“In de sobere wederopbouwjaren is een dergelijke motorfiets een goed alternatief voor de nog net te dure auto.”
Naarmate de welvaart toenam, kwam echter voor steeds meer mensen een eigen auto binnen handbereik. De populariteit van de motor nam hierdoor stukje bij beetje af. In 1961 werd uiteindelijk de laatste Sparta-motor verkocht.
Hip
In de jaren zestig probeerde Sparta met hippe brommers aan te sluiten bij de populaire cultuur. Veel jongeren lieten zich inspireren door allerlei hippe ontwikkelingen in met name Amerika. Jongeren identificeerden zich bijvoorbeeld met Hollywoodsterren en wilden door stad en dorp rijden met zogenaamde ‘buikschuivers’ of ‘Nozembrommers’ met extra zitplaatsen achterop. In een poging deze jongeren als klant aan zich te binden, ontwikkelde Sparta onder meer de Sparta GD50 Sport en de Sparta Happy (de brommer waarop je jezèlf kan zijn).
Voor kinderen werd in 1971 de Easy Boy gemaakt, een fiets geïnspireerd op het succes van de film Easy Rider uit 1971. Een soort chopper voor kinderen.
Helm gooit roet in het eten
Na de invoering van de helmplicht in 1975 halveerde de verkoop van bromfietsen in één klap. In 1982 stopte Sparta helemaal met de verkoop van brommers. Met de snorfiets hoopte het Apeldoornse bedrijf nog een goed alternatief te bieden. Ontwerpen zoals de Sparta Happy en de Sparta Funny werden echter nooit heel populair.
De fiets met iets
Sparta ging zich hierna weer volop op de ontwikkeling van fietsen richten. De fabricage van fietsen was al in 1965 weer opgepakt, toen duidelijk werd dat steeds meer mensen de motor verruilden voor een auto en buitenlandse merken de markt veroverden. De verkoop van fietsen verliep in de jaren hierna redelijk, maar stagneerde in de jaren tachtig. Er moest toen dus iets nieuws worden verzonnen. CODA:
“Met motorfabrikant Sachs bouwt Sparta in 1986 de Spartamet: een snorfiets, met een 33 cc-motor in het achterwiel die door middel van een eenvoudige trek aan een koord kan worden geactiveerd. De slogan die bij de fiets wordt bedacht is ‘de fiets met iets’.”
De Spartamet is inmiddels ook alweer passé. Tegenwoordig moet Sparta het vooral hebben van de verkoop van elektrische fietsen. In 1998 bracht het bedrijf als eerste in Nederland de eerste e-bike op de markt.
Ook interessant: De DAF, zélfs vrouwen kunnen er in rijden
…en: Provo pleitte in 1965 voor elektrische fiets
Boek: Hoe de fiets voor een maatschappelijke revolutie in Nederland zorgde
