Toetanchamon, zijn graftombe en zijn schatten

Onder deze titel en na een opgemerkte doortocht in verscheidene Europese steden, is nu deze unieke reizende tentoonstelling nog tot zes november te bewonderen in ‘Brussels Expo’.

De expositie beslaat zo’n 4000 vierkante meter en biedt door middel van meer dan duizend wetenschappelijk verantwoorde haarfijne replica’s aan de bezoekers de kans om via een educatief en multisensorisch parcours op een originele wijze kennis te maken met de graftombe en de fabelachtige schatten van deze legendarische farao.

Toetanchamon? Wie zei u?

Deze onbeduidende farao uit de 18de dynastie (ca. 1550-1292 v.Chr.) zou wellicht nooit uitgegroeid zijn tot de emblematische figuur die hij nu nog steeds is, ware het niet dat zijn graftombe omzeggens intact werd teruggevonden. Als zoon van de ketter-farao Echnaton, die een monotheistische religie oplegde ter ere van de zonnegod Aton, besteeg de jonge Toetanchaton (ca. 1342-1323 v. Chr) op negenjarige leeftijd de troon. Hij was echter geen partij voor de hem omringende priesterkaste, die al snel zijn naam liet veranderen in Toetanchamon en daarmee op ondubbelzinnige wijze de oude godsdienst rond Amon en het pantheon van Egyptische godheden terug in ere herstelden.

Over zijn buitenlandse politiek tijdens zijn amper tienjarige regeringsperiode valt nauwelijks iets bijzonders te vertellen. Sommige egyptologen baseren zich op enkele overblijfselen van bas-reliëfs om te stellen dat hij veldtochten ondernomen zou hebben naar respectievelijk Nubië en Syrië om er de grenzen van zijn rijk veilig te stellen en tegelijkertijd de jaarlijkse belastingen te innen. Het is echter zeer de vraag of hij ooit daadwerkelijk aan dergelijke strijdhandelingen heeft deelgenomen en voet heeft gezet op een slagveld.

Hoogstwaarschijnlijk betreft het immers niet meer dan de bijna klassieke afbeeldingen van het haast canonieke koningsthema van de Egyptische farao als eeuwige overwinnaar die op onverbiddelijke wijze zijn vijanden meedogenloos verslaat.

De ontdekking van de eeuw

We schrijven november 1922. De plaats: de ‘Vallei der Koningen’ in Opper-Egypte nabij de historische stad Thebe, het huidige Luxor. Na een lange en frustrerende periode van opgravingen ontdekt Howard Carter (1874-1939), dankzij de financiële steun van Lord Carnarvon (1866-1923) de graftombe van farao Toetanchamon. Wat hij toen te zien kreeg, tartte alle verbeelding. De grafkamers bevatten grafgiften van onschatbare waarde. De talloze artefacten, cultusvoorwerpen, juwelen, muziekinstrumenten, meubilair en machtssymbolen waren immers stuk voor stuk meesterlijk vervaardigde objecten die de overleden farao moesten vergezellen op zijn tocht naar het dodenrijk.

Carter deed er ongeveer tien jaar over om de graftombe minutieus leeg te halen. Zo werd ieder voorwerp geïnventariseerd en onder verschillende hoeken fotografeert. Deze honderden, om niet te zeggen duizenden zwart-wit foto’s worden tot op de dag van vandaag zorgvuldig bewaard in het Griffith Institute te Oxford. De ongeveer vijfduizend originele artefacten en andere voorwerpen daarentegen zijn grotendeels enkel te bezichtigen in het Egyptisch museum te Caïro.

De vloek van Toetanchamon

“Wie de slaap van de farao verstoord, zal worden aangeraakt door de vleugels van de dood”. Deze tekst kon Howard Carter lezen toen hij de graftombe binnentrad. Toen vijf maanden na de ontdekking van het graf Lord Carnarvon echter plotseling stierf en in de daaropvolgende jaren een zeventiental mensen die rechtstreeks of onrechtstreeks iets met de blootlegging van het graf te maken hadden op eerder mysterieuze wijze overleden, ging het verhaal dat er een vloek rustte op de grafschenders een eigen leven leiden.

Wie nu precies deze ongeloofwaardige historie de wereld instuurde zal wellicht nooit met zekerheid geweten worden. Ongeloofwaardig, want vreemd genoeg bleef de eigenlijke ontdekker van het graf, Howard Carter, gevrijwaard van deze zogenaamde vloek en overleed pas jaren later aan een natuurlijke dood.

De tentoonstelling doorgelicht

Bezoekers van de tentoonstelling kunnen eerst ter inleiding kennismaken met Egypte. Aan de hand van twee videopresentaties wordt onder meer het tijdperk waarin Toetanchamon leefde geschetst. Eén van de blikvangers op de expo is het graf van Toetanchamon met zijn drie kamers dat nauwgezet en volledig waarheidsgetrouw gereconstrueerd werd op een schaal van één op één, waardoor het een exacte replica is van het origineel.

Voorts stelt de tentoonstelling meer dan duizend reproducties voor van de belangrijkste voorwerpen. Ook het wereldberoemde dodenmasker van de jonge farao kan in een perfect uitgevoerde nabootsing bewonderd worden. Toen Carter het ontdekte lag het elf kilo wegende masker op het hoofd van de omwikkelde mummie. Tot op de dag van vandaag wordt dit object over het algemeen nog steeds beschouwd als het absolute hoogtepunt van de grafschat. Het geïdealiseerde portret van de jonge koning in geslagen goud is uitgevoerd in de stijl van de late Amarnaperiode en is ongetwijfeld van een onnavolgbare elegantie. Zo zijn bijvoorbeeld de levendige ogen gemaakt van inlegwerk van kwarts en obsidiaan.

Een ander niet te missen artefact is de replica van de gouden troon. Deze werd gemaakt toen Toetanchamon farao werd en nog bekend was onder de naam Toetanchaton. De scène op de rugleuning toont hoe hij ontspannen achterover leunt terwijl zijn vrouw Anchesemamon naast hem staat en zijn schouders insmeert met een crème of zalf.

Vermeldingswaardig en niet te missen is eveneens het canopisch schrijn. Het kapelvormig schrijn staat onder een baldakijn waarvan de hoekpalen aan de onderzijde van de slede voorzien zijn van inscripties. De godinnen aan de vier zijden spreiden hun armen beschermend uit en kunnen eenvoudig herkend worden aan de attributen die hun hoofd tooien. Isis, de moedergodin, staat aan de voorkant, Selket aan de rechterzijde, terwijl Neith afgebeeld staat aan de linkerzijde en Nephtys aan de achterkant. Ze houden hun hoofd licht gebogen, iets wat in de Egyptische kunst weinig voorkomt en aangeduid wordt als axiale symmetrie. Dit brengt ze als het ware tot leven en geeft deze decoratieve beelden een immer tijdloze schoonheid.

De grote verdienste van deze tentoonstelling bestaat er ontegensprekelijk in dat door het gebruik van replica’s op ware grootte van de origineel gevonden voorwerpen men de mogelijkheid heeft om de objecten te kunnen bekijken van dichtbij zonder de beperkingen van beveiligde vitrinekasten en overbevolkte museumgalerijen.

Als grootste museum van Egyptische kunst in België zet het Jubelparkmuseum parallel een eigen initiatief op touw dat verwijst naar de tentoonstelling in Brussels Expo op de Heizel. Naast toevoegingen en herschikkingen in de vaste Egypte-opstelling werden tevens verschillende voorwerpen uit de reserves gehaald. In het oog springend zijn ongetwijfeld de drie authentieke artefacten uit Toetanchamon’s graf. Het gaat om twee miniatuurschoffels en een textielfragment die door Howard Carter aan koning Albert I en diens vrouw, koningin Elisabeth, werden geschonken.

Deze weergaloze tentoonstelling, een coproductie van het Duitse bedrijf Semmel Concerts en VisitBrussels, in combinatie met de te bezichtigen artefacten van het Jubelparkmuseum, maakt een bezoek aan deze expositie dan ook zeer de moeite waard.