Het vaderloze tijdperk van de Vrije Universiteit

De jaren 1970 staan nog beperkt in de belangstelling van Nederlandse wetenschappers. Historicus Duco Hellema publiceerde vorig jaar Nederland in de jaren zeventig. Afgezien van enkele specialistische studies over politiek en economie, is er verder weinig verschenen. Met name waar het de geschiedenis van de Nederlandse universiteiten betreft, is de opbrengst tot nu vrij mager.

Politicoloog Cees Paardekooper, geboren in 1952, brengt hier verandering in met zijn boek Omstreden normalisering. De Vrije Universiteit in de lange jaren zeventig, dat verscheen bij Uitgeverij Van Gennep in Amsterdam.

Paardekooper positioneert zich met zijn boek lijnrecht tegenover wijlen gereformeerd historicus A.Th. van Deursen (1931-2011), die de jaren zeventig in Een hoeksteen in het verzuild bestel (2005) een ‘onvruchtbare periode in de geschiedenis van de Nederlandse universiteiten’ noemde. De jaren zeventig zijn in Paardekoopers ogen daarentegen eerder een universitaire bloeiperiode.

Vrij?

Paardekooper, van huis uit katholiek, studeerde in de jaren zeventig politicologie en bestuurskunde aan de gereformeerde Vrije Universiteit (VU) in Amsterdam en mag dus een insider genoemd worden. Hij en veel andere katholieken dachten, aldus Paardekooper, dat het woord “Vrije” in de naam van deze universiteit stond voor ‘een of andere vorm van libertair anarchisme’. Het stond echter voor een gereformeerde universiteit die onafhankelijk – vrij van overheidsinvloed – wetenschap wilde bedrijven, in nauw contact met vooral de Gereformeerde Kerken in Nederland (GKN). Paardekooper maakte op de VU deel uit van een linkse studentgroep die ‘normalisering’ – lees: democratisering – van het elitaire en gesloten gereformeerde universiteitsbolwerk nastreefde.

Crisis

Het boek verschijnt op een moment – Paardekooper refereert daar overigens niet aan – dat de Vrije Universiteit opnieuw in een crisis verkeert. In het voorjaar van 2013 spitsten de tegenstellingen zich vooral toe op bezuinigings- en reorganisatieplannen, tussen bestuurders, toezichthouders en personeel. Het conflict resulteerde in het vertrek van de rector magnificus, maar de onzekerheid op de werkvloer is daarmee niet verdwenen.

In de jaren zestig en zeventig kwam de conflictstof daarentegen niet van boven, maar vooral van onderaf, uit een radicaal studentencorps. Linkse studenten hakten aan de fundamenten van wat zij beschouwden als een starre gereformeerde professorenuniversiteit. Een universiteit die in 1880 was gesticht door ARP-voorman Abraham Kuyper onder het typerende antirevolutionaire credo ‘Tegen de geest der eeuw’.

Van de ‘korte jaren zestig’ naar de ‘lange jaren zeventig’

Paardekooper stelt in zijn boek twee vragen: welke bijdrage leverden VU-studenten aan de ‘normalisering’ cq. democratisering van de Vrije Universiteit? En waarom was deze studentenbeweging maar een bepaalde tijd succesvol en verdween haar invloed?

Het begon allemaal in de ‘korte jaren zestig’ (1963-1968). Deze jaren zijn te typeren als een tijd waarin in Nederland de professorenuniversiteit implodeerde. Niet alleen op de Vrije Universiteit, maar overal in den lande. Studenten waren over het algemeen naïef, jolig en optimistisch, en ze koesterden grootse idealen van democratisering, inspraak en vrijheid. Op de Vrije Universiteit begonnen de colleges met opstaan van studenten als de hoogleraar de zaal betrad, en met gebed. Docenten spraken studenten aan op de gereformeerde levenswandel en christelijke principes. Kwam je te laat voor een college, dan moest je in de koffiekamer wachten op het volgende uur. Docenten en studenten hadden nauwelijks contact met elkaar: in de pauzes dronken de docenten op hun eigen werkkamer koffie, die netjes werd ingetrapt door een koffiejuffrouw.

Intussen begonnen landelijk, en ook aan de VU, de Studentenvakbeweging (SVW, 1963) en de in Berlijn ontstane Kritische Universiteit (KrU, 1966) zich te roeren. Veel contact onderhielden kritische linkse studenten ook met de florerende Provobeweging in Amsterdam die zich, net als de communisten, hard maakten voor de studenten.

Dan breken de ‘lange jaren zeventig’ aan. Hieronder verstaat Paardekooper – in navolging van historicus H. Smeets die dit begrip in 2008 in NRC Handelsblad gebruikte – de periode 1969-1982. Het was een tijd ‘waarin verbeelding en illusies plaatsmaakten voor trial-and-error, voor heftige politieke en bestuurlijke conflicten en complexe, vaak langdurige besluitvormingsprocessen (…) Volgens sommigen is deze periode een opstand van zonen en dochters tegen vaders, het begin van een vaderloos tijdperk.’ De radicalisering blijkt onder meer uit de opkomt van nieuwe kritische groeperingen zoals de Rode Eenheden en de KRAK-groep. Deze achtten de democratiseringsidealen van de SVB en de KrU als mislukt en probeerden op een luidere toon veranderingen te bewerkstelligen.

Links staat de duivel

Aan de Vrije Universiteit – waar studenten landelijk bekendheid verwierven vanwege het zingen van liederen tijdens hun acties – was de sfeer iets milder dan elders in Nederland, ‘maar wel fanatiek als het ging om het breken met de gereformeerde traditie’. Met name de antithetische filosofie van de Wijsbegeerte der Wetsidee werd door linkse studenten verafschuwd. De linkse studenten wilden los van orthodoxe dogma’s als de antithese juist aandacht voor gelijkheid, emancipatie en democratisering.

Die stellingname leidde er onder meer toe dat de Bijbelvaste SGP’er Chris Janse tijdens zijn eigen college verwijderd werd uit de collegezaal en zijn tentamens geboycot zag worden door linkse studenten. Paardekooper:

‘Nergens was het volgens Janse beter dan bij de Gereformeerde Gemeenten. Nooit zal ik zijn uitleg vergeten van het begrippenpaar links en rechts. Dat ging in de trant van: “Dames en heren, links van de Heere staat de duivel en rechts van hem de engel Gabriël.” Al gauw maakten we een eind aan zijn colleges. De rest van het programma hebben we zelf georganiseerd, met gastsprekers.’ (20)

In 1971 verhuisde de Vrije Universiteit naar het huidige betonnen kolos aan De Boelelaan, die volgens critici erop gebouwd was om door studenten bezet te worden. Janse vertrok naar het Reformatorisch Dagblad en intussen veranderde ook de studentenpopulatie van de VU drastisch. Terwijl rond 1945 nog meer dan driekwart van de studenten gereformeerd was, daalde dit percentage naar 30 in 1975.

In kort bestek beschrijft Paardekooper hoe het kan dat de kritische studentenpopulatie in de jaren tachtig ook weer vrij snel van de barricaden verdween. Juist de meest kritische en prominente studenten maakten een lange mars langs instituties en werden opgenomen in de wetenschappelijke, bestuurlijke en politieke elite. Zo verstomde het geluid van een universitaire protestgeneratie.

Slot

Paardekooper heeft een intrigerend boek geschreven dat een goede nuancering biedt op het gereformeerde boek Een hoeksteen in het verzuild bestel van Van Deursen. Paardekooper maakt op een knappe manier inzichtelijk wat de links-radicale studenten motiveerde en hoe zij te werk gingen. Hij concludeert dat het rumoer aan de Vrije Universiteit eenzelfde vertoon had als landelijk en daarvan nauwelijks tot niet afweek.

Het boek is voorzien van diverse foto’s (onder meer van een student die het beeld van Abraham Kuyper in de VU ‘uitdaagt’) en een uitgebreide literatuurlijst. Paardekooper heeft daarnaast bijna 50 interviews afgenomen en uitgebreid onderzoek gedaan in de archieven van het IISG en HDC. Onnodig lijkt me wel het opnemen van trefwoorden als ‘studenten’ en ‘VU’ in het trefwoordenregister, want dit levert eindeloze opsommingen op. Maar aan de waarde van dit meeslepende boek, dat ook nog eens vol met aardige anekdotes staat, doet dat weinig af.

Boek: Omstreden normalisering