Willem leeft! – ‘Sfinx’ Oranje blijft belangstelling wekken

Onlangs hield ik een lezing over de Staats-Spaanse Linies, het complex van vestingsteden, linies en fortificaties in Zeeuws-Vlaanderen en aanpalend België. Daarbij kwam in de wandelgangen ook mijn onlangs verschenen boek Willem van Oranje. Prins in Opstand ter sprake. Eén bezoeker zei over Oranje: ‘Een vreselijk overschatte figuur.’ Hij legde de nodige emotie in zijn verklaring en keek mij bijna woedend aan. De ‘vader des vaderlands’ weet 434 jaar na zijn dood nog altijd de gemoederen te bespelen.

Daarmee is tegelijk de angel genomen uit de misschien evidente vraag: ‘Alweer een boek over Willem van Oranje? We hebben er al zoveel.’ Dat kan wel zijn, maar Oranje is nog altijd actueel, zeker in dit jaar 2018 met zijn vele activiteiten en manifestaties rond de 450-jarige herdenking van het begin van de Tachtigjarige Oorlog (die in 1568 overigens al ruim een jaar aan de gang was).

Voor een publieksboek over een historisch onderwerp is uiteraard geen verontschuldiging nodig. Bij de opening van een expositie wordt doorgaans ook niet geklaagd dat er nu wel genoeg schilderijen zijn. Elk nieuw boek biedt een andere lichtval, andere feitelijke verbanden en associaties, een andere cadans als het ware, en als het kan ook nog enkele verse gezichtspunten.

Martelaar of verrader?

Daarbij kan niet worden ontkend dat er recent al overvloedige roering is geweest omtrent de prins van Oranje, ook op Historiek. Een belangrijke aanleiding was de publicatie Willem van Oranje. De opportunistische Vader des Vaderlands van Aron Brouwer en Marthijn Wouters (2016). Hierin velden de auteurs het oordeel dat Oranje, verre van een idealist en een martelaar voor de Nederlandse zaak, een verrader was van vorsten, vrouwen en vrienden.

Die stellingname riep uiteraard de nodige reacties op. De op hedendaagse normen en morele oordelen gebaseerde geschiedschrijving door Brouwer en Wouters – omissies en onjuistheden daargelaten – maakte hun boek tot een schotschrift dat de klok een aanzienlijk aantal decennia leek terug te zetten. Maar tegelijkertijd was dit verhaal een hoogst hedendaags voorbeeld van oppervlakkige debunking, prima scorend in altijd om sappige onderwerpen verlegen zittende praatprogramma’s.

Humanist met schaduwzijde

Ook Willem van Oranje, prins in Opstand besteedt uiteraard aandacht aan de minder met het beeld van martelaar en idealist strokende trekken van de prins: zijn opportunisme en ongrijpbaarheid, zijn onberekenbare manipulaties en kameleontische opstelling, waarover ook de tijdgenoot zich beklaagde. Oranje was een humanist tjokvol feilen en met een ruim bemeten schaduwzijde. Maar toch een humanist, zowel historisch gezien als in de hedendaagse betekenis van het woord.

Eenmaal prins van Orange geworden, verhuisde Willem als elfjarige van de landelijke Dillenburg naar het Brusselse hof (1545), centrum van een wereldrijk, om zijn opvoeding te voltooien. Het was zijn introductie op het historische toneel, waarop zijn rol bepaald zou worden door een bloedig conflict dat de legendarische duur van tachtig jaar bereikte. Van verdediger van de belangen der hoge adel ontwikkelde Oranje zich tot tegenstander van de onverzoenlijke kettervervolgingen.

Scharnierpunt

Hij kwam hiermee pal tegenover zijn koning Filips II te staan, en de geleidelijke metamorfose van in luxe badende prins met lichtzinnige reputatie tot quasi-armoedige martelaar voor een niet eens helder omschreven ideaal zette zich in gang. De man die ooit zijn bruid Anna van Saksen tegemoet ging met 1100 ruiters en een fabelachtige bagagetrein, eindigde als een sober geklede, vroegoude en zieke grijsaard die zich qua uitmonstering nauwelijks onderscheidde van een Delftse burger. Drie broers waren gesneuveld, zijn fortuin was verdwenen. Na minstens zeven mislukte aanslagen maakte de fanaticus Balthasar Gerards een eind aan Oranjes turbulente bestaan. Een leven als een koningsdrama.

Willem was een belangrijke actor in de stormachtige ontwikkelingen van zijn tijd, maar ook iemand die daardoor werd meegesleurd en getransformeerd. Er is wel een scharnierpunt aan te wijzen in dit bestaan, dat op veel momenten zo’n machteloze indruk maakt. Dat punt is de bekende, maar origineel niet bewaard gebleven Oudejaarsrede die hij in 1564 hield in de Raad van State, en waarin de man die zijn ware bedoelingen placht te verbergen achter zware draperieën van woorden, zich openlijk uitsprak tegen gewetensdwang.

Hierdoor kreeg Oranje de rol opgedrongen die hem tot een bijna mythische figuur zou maken: de rol van drager van een ideaal dat hem de vijandschap en haat opleverde van zowel de Spaanse overheid en de Kerk als van de radicale calvinisten. Een rol waarmee Oranje zich gaandeweg zodanig identificeerde – ook weer grotendeels door omstandigheden gedwongen – dat deze tot ‘karakter’ werd.

Welbespraakte zwijger

Niettemin laat deze voorstelling van zaken onverlet dat Oranje ook ruim vier eeuwen na zijn dood grotendeels een enigma blijft. De misverstanden omtrent zijn karakter en bedoelingen dienden zich al overvloedig aan tijdens zijn leven. Een voorbeeld vormen de verhalen over de oorsprong van zijn overbekende bijnaam ‘de Zwijger’. Terwijl Oranje toch een bekwaam causeur en orator was, en auteur van ontelbare brieven en een aantal andere geschriften.

Hoe toch nog een zinvol portret te maken van een dergelijke sfinx, zoals de zelf ook nogal welbespraakte historicus L.J. Rogier hem ooit noemde? Natuurlijk vooral door Oranjes ‘werking’ maar weer te beschrijven, de context waarin hij opereerde, de contouren die het raadsel van de identiteit tot biografie maken.

Dat betekent – zeker voor een publieksboek – ook de toevoeging van een breed opgezette schets van de Opstand en de Reformatiegeschiedenis in de Nederlanden, die immers voor de nazaat niet denkbaar zijn zonder het optreden van Oranje. Hierdoor werd hij tot icoon en venster in de Nederlandse canon.

Al liep het allemaal heel anders dan hijzelf had gewild: de scheiding der Nederlanden (1579, Unies van Atrecht en Utrecht) en de onderdrukking van het katholicisme in de ‘bevrijde’ gewesten.

In een essay over Henry David Thoreau, de auteur van Walden (1854), noteerde ik ooit dat het individu niet geketend mag worden aan de banaliteit van zijn levensloop. ‘Deze wordt immers voor een belangrijk deel bepaald ondanks in plaats van dankzij de daden en ambities van de persoon in kwestie’. Het lijkt ook Oranje op het lijf geschreven.

Overwoekerd door opinies

Een groot probleem bij elke tot icoon geworden figuur is dat de beschouwing van diens leven niet meer is los te maken van de opinies en verhalen door de nazaat. Talloze specialisten, generalisten, literaten en overige kunstenaars hebben zich over het bestaan van Willem van Oranje gebogen, zijn leven is overwoekerd door de opinies erover. Mijn boek besteedt hier in een slothoofdstuk uiteraard ook enige aandacht aan. De bekende paradox die we bij zoveel historisch en archeologisch onderzoek ervaren dient zich bij Willem eveneens levensgroot aan: hoe meer beschikbare gegevens, des te diffuser het beeld. Maar juist het gegeven dat een persoon als Oranje maar blijft ontsnappen aan de ferme greep van de beschouwer, maakt hem als onderwerp zo duurzaam interessant.

~ Jan J.B. Kuipers

Boek: Willem van Oranje – Prins in Opstand

Bekijk dit boek bij:

Radio-interview over het boek: