Wie was Johan de Witt?

Johan de Witt (1625-1672) was in de zeventiende eeuw een van de machtigste bestuurders van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Als raadpensionaris van Holland stond hij bekend om zijn scherpzinnigheid, onkreukbaarheid en wiskundige talent. Een bijdrage van Marianne Eekhout, conservator geschiedenis bij het Dordrechts Museum, over de vraag wie Johan de Witt werkelijk was.

Een doorlopend debat

Raadpensionaris Johan de Witt (1625-1672) staat bekend om zijn intelligentie, zijn integriteit en zijn tact, maar hoe weten we dat eigenlijk? Zes jaar na de start van een grootschalig onderzoek naar de correspondentie van De Witt wordt steeds duidelijker dat zijn ca. 25.000 bewaarde brieven nieuw licht laten schijnen op een belangrijke vraag: wie was Johan de Witt?

Wittenoorlog

Het karakter van raadpensionaris De Witt is al sinds de achttiende eeuw onderdeel van een doorlopend debat. Vanaf 1757 stelden historici de vraag wat de betekenis van Johan de Witt was geweest voor de Nederlandse geschiedenis. Dit leidde tot de zogenaamde Wittenoorlog, een pamflettenstrijd van ruim zeventig titels over dit thema. De ene partij, onder aanvoering van staatsgezinden, oordeelde positief over De Witts ‘vlug verstand, vaardig oordeel en innemende welsprekendheid’. Daartegenover stond de partij, onder aanvoering van prinsgezinden, die hem juist betichtte van ‘domheid’, oneerlijkheid en zelfs verraad.

De Wittenoorlog eindigde in een patstelling, geen van beide partijen was overtuigd van het andere standpunt. Toch kwam door deze pamflettenstrijd De Witts karakter steeds terug in het publieke debat.

Brief Johan de Witt over levensverzekeringen, 1671 – Nationaal Archief, Den Haag

Intelligent

Al vanaf de zeventiende eeuw wordt meestal met bewondering gesproken over de intelligentie en onkreukbaarheid van Johan de Witt. De raadpensionaris was niet alleen een slimme advocaat, hij stond ook bekend om zijn talent voor wiskunde. In zijn brieven is zijn affiniteit met berekeningen goed te zien, vooral als De Witt zich bezig gaat houden met levensverzekeringswiskunde. Tot op de dag van vandaag wordt hij gezien als de grondlegger van de berekeningen van de juiste premies voor een levensverzekering op basis van leeftijd.

Onkreukbaar

Een tweede eigenschap die vaak aan De Witt wordt toegedicht is zijn onkreukbaarheid. Volgens zijn functiebeschrijving mocht de raadpensionaris geen geschenken aannemen, maar in de praktijk gebeurde dit toch vaak. De Witt bleek echter in staat de verleidingen van aangeboden wijnen en zwijnen te kunnen weerstaan. Op advies van zijn vader Jacob de Witt, wiens integriteit in twijfel was getrokken, nam hij geen enkel geschenk aan. Zelfs een stuk vlees werd door zijn kok bereid en verkocht, waarna de opbrengst aan de originele eigenaar werd geretourneerd.

Het zwijn - Rembrandt, na 1643 — Het zwijn – Rembrandt, na 1643 – Dordrechts Museum, bruikleen Teekengenootschap Pictura

Zorgzaam

De Witt was niet alleen raadpensionaris maar ook echtgenoot en vader. Hoewel hij veel werkte, maakte hij ook tijd voor zijn kinderen en neefjes en nichtjes. In 1668 was zijn echtgenote Wendela Bicker overleden en verbleven zijn kinderen regelmatig bij familieleden, waaronder De Witts zus Johanna. Eenmaal daar was er regelmatig contact tussen vader en dochter, onder andere over haar lessen in schrijven, rekenen en Bijbelstudie.

Johanna de Witt – Anoniem, ca 1650-1700, olieverf op doek – Dordrechts Museum

Vlak na de jaarwisseling van 1670 schreef Anna dat ze hoopte dat Johan snel naar Dordrecht kon komen, maar door de strenge vorst waren de wegen slecht begaanbaar. Ook met nicht Alida de Graeff had De Witt contact. Hij maakte speciale rekenoefeningen waarmee hij haar ‘uitmuntende’ geest wilde uitdagen.

Menselijkheid

Johan de Witt was – net als iedereen – ook maar een mens. Hij werkte vaak en veel, maar soms zat het tegen. Zoals die keer dat de inktpot over een brief viel of dat hij moest stoppen met schrijven door een verkoudheid. Een andere opvallende anekdote betrof De Witts uiteenzetting over een overnachting op het Kasteel te Swieten bij Zoeterwoude. Hij schreef zijn zwager, Gerard Bicker van Zwieten, dat hij samen met zijn broer Cornelis was aangekomen op het kasteel en dat hij zelf heerlijk had geslapen. Cornelis was er echter veel beroerder aan toe, want hij was gekweld door…

…muggen [die] hem des nachts niet met geheele regementen, jae met millioenen soo hij verklaert, heftichlijk hadden connen bestormen.

In een tijd waarin malaria nog voorkwam, was dit een potentieel gevaar voor de gezondheid. Tegelijkertijd proeft de lezer ook een vleugje humor in het citaat waar het de aantallen muggen aangaat.

De komende weken publiceren we op Historiek meer bijdragen over Johan de Witt

Meer weten?

De Wereld van Johan de Witt – Zaalfoto: Aad Hoogendoorn / Dordrechts Museum

Het Dordrechts Museum organiseert in 2025 de tentoonstelling De Wereld van Johan de Witt. Kunst uit het hart van de zeventiende eeuw ter gelegenheid van zijn vierhonderdste geboortejaar. Op basis van de ongeveer 25.000 brieven die Johan de Witt tijdens zijn leven verstuurde en ontving, zien we hem als verliefde vrijgezel, liefhebbende zoon, bezorgde echtgenoot en talentvolle wiskundige. De tentoonstelling introduceert Johan als mens aan de hand van persoonlijke objecten en topstukken uit binnen- en buitenland van onder meer Rembrandt, Jan Lievens, Aelbert Cuyp, Jan Steen en Jan Asselijn.

Verder lezen:Boek: De Wereld van De Witt 1625-1672