In het boek Machineman, de tijden van Eise Eisinga wordt leven en werk van deze Fries mooi beschreven; zijn doorwrochte planetarium in een woonkamer in Franeker, zijn familieleven (nauw ermee verbonden), maar ook zijn politieke leven als een patriot, met als gevolg een achtjarige verbanning.
Een man die van werken wist, zijn hart op de juiste plek had en niet alleen inventief qua innovaties was, maar ook vernieuwend en sociaal begaan als het ging om de armenzorg. Een verlichte geest zonder universitaire opleiding, maar wel met een grote dosis verbeeldingskracht en vakkennis (ook als wolkammer, zijn eigenlijke beroep). Iemand waarover je als lezer graag leest en die je het beste gunt.
Koning Willem I onderscheidde hem. Toch kreeg zijn planetarium maar deels erkenning. Het werd lange tijd in stand gehouden door zijn nageslacht, overgenomen door het rijk, maar weer van de hand gedaan en overgenomen door de stad Franeker, terwijl er weinig geld was voor het onderhoud. Gelukkig is dit ‘Friese wereldwonder’ nog steeds in goeddeels oorspronkelijke staat te bewonderen.

Bewondering
In dit prettig geschreven en geïllustreerde boek over Eise Eisinga worden veel aspecten vakkundig behandeld. Zo krijg je inzicht in het ambacht van wolbewerkers en de positie die deze beroepsgroep destijds in Friesland innam, je krijgt bewondering voor de manier waarop Eisinga, nadat hij eerst nachtenlang de loop der planeten buiten had bestudeerd, na jarenlange vrijetijdsarbeid het complexe mechanisme met veel minutieus rekenwerk, ambachtelijkheid en met een schaal van 1:1.000.000.000.000 meter tot op de seconde nauwkeurig wist te perfectioneren. Dat alles in een ruimte van nog geen meter hoog tussen de begane grond en de eerste verdieping van zijn bescheiden woning en met grotendeels houten onderdelen, waaronder een tandrad voor de baan van Saturnus met een doorsnee van drie meter.
Daaronder, in de woonkamer van vier bij vijf meter met bedstee, bevond zich een prachtig blauw hemelgewelf met goudkleurige planeten en hun banen. Deze astronomische maquette, een eeuwigdurende kosmische klok, bevatte zoveel kennis ineen als geen enkel ander planetarium in die tijd. Bovendien leidde Eisinga de rest van zijn leven zelf alle bezoekers rond. Hij kreeg het creatief ambachtelijke met de paplepel ingegoten. Ook zijn vader was naast wolkammer een ambachtsman, die zelf een klavecimbel, een huisorgel en voor zijn kinderen een miniatuur tweemaster bouwde, waarin ze in de trekvaart konden rondvaren.

Patriottentijd
Er worden een aantal zaken uitvoerig besproken, zoals het politieke klimaat tijdens zijn leven dat herhaaldelijk wijzigde. Daarin speelden de patriotten een grote rol, waarvan de betekenis volgens de auteur, historicus Sandra Langereis, de hele geschiedenis door onderbelicht is gebleven. Zij gaat dan ook breedvoerig in op die rol, wat interessant is, maar waardoor je je tijdens het lezen soms afvraagt of dit boek nog wel over Eisinga gaat en of Langereis niet beter een apart boek aan dit onderwerp had kunnen wijden. Anderzijds zal het voor vele leken een eye opener zijn om op deze manier meer over dit inderdaad vrij onderbelichte, maatschappelijk relevante onderdeel van onze vaderlandse geschiedenis te weten te komen.
Eisinga moest na het verliezen van de patriotten in 1787 uitwijken naar Duitsland, onder andere naar Gronau en terwijl hij daar als banneling noodgedwongen vertoefde, overleed zijn vrouw Pietje. Hij trok in 1790 illegaal naar de Groningse Ommelanden, leefde daar ondergedoken, hertrouwde er, werd opgepakt door Friese dienders en een jaar lang gevangen gezet in Franeker. Na zijn vrijlating wilde hij een planetarium bouwen in Rotterdam, maar het Bataafs Genootschap zag er uiteindelijk toch van af. Bovendien kreeg hij een verbanning uit Friesland van nog eens vijf jaar opgelegd. Maar in 1795 kon hij uit Groningen terugkeren met zijn tweede vrouw, werd in ere hersteld en keerde terug in de politiek.
Dat Eisinga’s planetarium na tweehonderdvijftig jaar nog steeds functioneert en ondanks de vernieuwde wetenschappelijke kennis nog tot de verbeelding spreekt, blijkt wel uit de vele bezoekers die nog steeds het planetarium in Franeker weten te vinden en uit het feit dat er de laatste jaren drie boeken over de Fries verschenen. Naast Machineman, de tijden van Eise Eisinga verscheen vorig jaar ook Planeten aan het plafond. De wereld van Eise Eisinga van E. Echternach en in 2021 De Hemelbouwer van Arjen Dijkstra.