Eise Eisinga was meer dan alleen planetariumbouwer

Patriot en wereldverbeteraar werd uit Friesland verbannen
4 minuten leestijd
Plafond van het Eise Eisinga Planetarium in Franeker
Plafond van het Eise Eisinga Planetarium in Franeker (CC BY 4.0 - Hanno Lans - wiki)

In het boek Machineman, de tijden van Eise Eisinga wordt leven en werk van deze Fries mooi beschreven; zijn doorwrochte planetarium in een woonkamer in Franeker, zijn familieleven (nauw ermee verbonden), maar ook zijn politieke leven als een patriot, met als gevolg een achtjarige verbanning.

Een man die van werken wist, zijn hart op de juiste plek had en niet alleen inventief qua innovaties was, maar ook vernieuwend en sociaal begaan als het ging om de armenzorg. Een verlichte geest zonder universitaire opleiding, maar wel met een grote dosis verbeeldingskracht en vakkennis (ook als wolkammer, zijn eigenlijke beroep). Iemand waarover je als lezer graag leest en die je het beste gunt.

De woning van Eisinga in Franeker
De woning van Eisinga in Franeker met daarin het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium (CC BY-SA 3.0 – Bouwe Brouwer – wiki)
Maar Eisinga, die geboren werd in 1744, had geen gemakkelijk leven. Als patriot werd hij voor jaren verbannen, eerst naar Duitsland, later illegaal terugkerend naar Groningen waarna hij gevangen werd gezet. Er was veel kindersterfte in de familie, zijn vrouw overleed en ook stierf zijn vijfendertigjarige zoon die zijn werk rond het planetarium zou overnemen. Maar Eise hij bleef gedreven voortgaan als wolkammer, met het in stand houden van het planetarium en met zijn politieke functies op lokaal en nationaal niveau, waarbij hij onder andere het initiatief nam voor een stadsarmenhuis en meer sociaal-maatschappelijke steunmaatregelen voor ‘paupers’.

Koning Willem I onderscheidde hem. Toch kreeg zijn planetarium maar deels erkenning. Het werd lange tijd in stand gehouden door zijn nageslacht, overgenomen door het rijk, maar weer van de hand gedaan en overgenomen door de stad Franeker, terwijl er weinig geld was voor het onderhoud. Gelukkig is dit ‘Friese wereldwonder’ nog steeds in goeddeels oorspronkelijke staat te bewonderen.

Deel van het mechanisme van het planetarium in Franeker, dat dus nog altijd functioneert.
Deel van het mechanisme van het planetarium in Franeker, dat dus nog altijd functioneert. (CC BY-SA 4.0 – Jean Housen – wiki)

Bewondering

In dit prettig geschreven en geïllustreerde boek over Eise Eisinga worden veel aspecten vakkundig behandeld. Zo krijg je inzicht in het ambacht van wolbewerkers en de positie die deze beroepsgroep destijds in Friesland innam, je krijgt bewondering voor de manier waarop Eisinga, nadat hij eerst nachtenlang de loop der planeten buiten had bestudeerd, na jarenlange vrijetijdsarbeid het complexe mechanisme met veel minutieus rekenwerk, ambachtelijkheid en met een schaal van 1:1.000.000.000.000 meter tot op de seconde nauwkeurig wist te perfectioneren. Dat alles in een ruimte van nog geen meter hoog tussen de begane grond en de eerste verdieping van zijn bescheiden woning en met grotendeels houten onderdelen, waaronder een tandrad voor de baan van Saturnus met een doorsnee van drie meter.

Daaronder, in de woonkamer van vier bij vijf meter met bedstee, bevond zich een prachtig blauw hemelgewelf met goudkleurige planeten en hun banen. Deze astronomische maquette, een eeuwigdurende kosmische klok, bevatte zoveel kennis ineen als geen enkel ander planetarium in die tijd. Bovendien leidde Eisinga de rest van zijn leven zelf alle bezoekers rond. Hij kreeg het creatief ambachtelijke met de paplepel ingegoten. Ook zijn vader was naast wolkammer een ambachtsman, die zelf een klavecimbel, een huisorgel en voor zijn kinderen een miniatuur tweemaster bouwde, waarin ze in de trekvaart konden rondvaren.

Planetarium van Eise Einsinga
Planetarium van Eise Eisinga (CC BY-SA 2.0 – bertknot – wiki)

Patriottentijd

Er worden een aantal zaken uitvoerig besproken, zoals het politieke klimaat tijdens zijn leven dat herhaaldelijk wijzigde. Daarin speelden de patriotten een grote rol, waarvan de betekenis volgens de auteur, historicus Sandra Langereis, de hele geschiedenis door onderbelicht is gebleven. Zij gaat dan ook breedvoerig in op die rol, wat interessant is, maar waardoor je je tijdens het lezen soms afvraagt of dit boek nog wel over Eisinga gaat en of Langereis niet beter een apart boek aan dit onderwerp had kunnen wijden. Anderzijds zal het voor vele leken een eye opener zijn om op deze manier meer over dit inderdaad vrij onderbelichte, maatschappelijk relevante onderdeel van onze vaderlandse geschiedenis te weten te komen.

Eisinga moest na het verliezen van de patriotten in 1787 uitwijken naar Duitsland, onder andere naar Gronau en terwijl hij daar als banneling noodgedwongen vertoefde, overleed zijn vrouw Pietje. Hij trok in 1790 illegaal naar de Groningse Ommelanden, leefde daar ondergedoken, hertrouwde er, werd opgepakt door Friese dienders en een jaar lang gevangen gezet in Franeker. Na zijn vrijlating wilde hij een planetarium bouwen in Rotterdam, maar het Bataafs Genootschap zag er uiteindelijk toch van af. Bovendien kreeg hij een verbanning uit Friesland van nog eens vijf jaar opgelegd. Maar in 1795 kon hij uit Groningen terugkeren met zijn tweede vrouw, werd in ere hersteld en keerde terug in de politiek.

Machineman. De tijden van Eise Eisinga
 
Eisinga hielp vervolgens als volksvertegenwoordiger mee de uitgangspunten van de parlementaire democratie te ontwikkelen, heropende in 1797 zijn planetarium en zette zich in voor de provinciale politiek en later als stadsbestuurder. Het planetarium werd bezocht door Willem I en werd later door het Rijk aangekocht. Het stadsbestuur huldigde hem in 1827 en liet een portret van hem schilderen. Een jaar later overleed hij, vijfentachtig jaar oud. Eisinga liet minutieuze instructies achter voor zijn zonen voor het onderhoud van het planetarium. Dat werd tot 1922, op het laatst door vrouwelijke nazaten voortgezet, tot Hiltje het op achtenvijftig jarige leeftijd niet meer aankon en er door de stad een conservator werd aangesteld.

Dat Eisinga’s planetarium na tweehonderdvijftig jaar nog steeds functioneert en ondanks de vernieuwde wetenschappelijke kennis nog tot de verbeelding spreekt, blijkt wel uit de vele bezoekers die nog steeds het planetarium in Franeker weten te vinden en uit het feit dat er de laatste jaren drie boeken over de Fries verschenen. Naast Machineman, de tijden van Eise Eisinga verscheen vorig jaar ook Planeten aan het plafond. De wereld van Eise Eisinga van E. Echternach en in 2021 De Hemelbouwer van Arjen Dijkstra.

Lex Veldhoen is journalist en auteur van diverse boeken en uitgaves. Hij schreef en schrijft onder meer voor NRC-Handelsblad, Trouw, HP-De Tijd en het Parool. Zijn specialisaties zijn biografieën, reisverhalen en de onderwerpen India, België, Kunst, wetenschap en techniek. Zie ook zijn website lexveldhoen.nl.

Recent gepubliceerd

Reageer

Abonneer
Stuur mij een e-mail bij
guest
0 Reacties
Oudste
Nieuwste Meest gestemd
Inline feedbacks
Bekijk alle reacties

Gratis geschiedenismagazine

Ontvang, net als ruim 55.000 anderen, iedere week de gratis nieuwsbrief van Historiek:
0
Reageren?x
×