Fons Kockelmans
Als de peilingen gelijk krijgen, wordt de PVV bij de komende verkiezingen de grootste partij in de Tweede Kamer. Maar dat betekent zeker niet dat ze ook automatisch gaat regeren. Integendeel: de kans daarop is klein. Geen enkele grote partij wil met haar samenwerken. De VVD houdt de deur weliswaar op een kier, maar vooral vanuit het principiële standpunt dat je geen partijen bij voorbaat moet uitsluiten.
Ondemocratisch? Uniek? Dat laatste in elk geval niet. In de voorbije decennia eindigde de PvdA tweemaal als grootste partij en belandde ze toch in de oppositie. Van een volksopstand, door Wilders voorspeld als de PVV straks buiten het kabinet blijft, was geen sprake.
Den Uyl
Bij de verkiezingen van 1977 won de PvdA 10 zetels en kwam op 53. Ze had daarmee 4 zetels meer dan het CDA, dat als tweede eindigde. De winst van de sociaaldemocraten ging geheel ten koste van PPR, PSP en CPN, die later zouden opgaan in GroenLinks. Die drie verloren samen 10 zetels. Niettemin was de zege van de PvdA, die profiteerde van de populariteit van premier Joop den Uyl, een fraai resultaat. Niemand twijfelde eraan dat de PvdA weer in de regering zou komen en dat partijleider Den Uyl opnieuw premier zou worden.
Maar dat pakte heel anders uit. Na maanden onderhandelen met de beoogde coalitiepartners CDA en D66 liepen de besprekingen stuk op de ‘poppetjes’. De PvdA eiste dat haar meerderheid in de Kamer vertaald zou worden in meer ministers. Zij zou er 8 moeten krijgen, het CDA 7 en D66 1. Deze eis bleek echter onbespreekbaar voor CDA-leider Dries van Agt. Hij had, na minder aangename ervaringen in het eerste kabinet-Den Uyl, toch al weinig trek in nieuwe samenwerking met de PvdA. Van Agt lag daarom zoveel mogelijk dwars.
Uiteindelijk ging de PvdA door de pomp. Ze stemde in met een zetelverdeling van 7-7-2 in het nieuwe kabinet: 7 ministers voor PvdA, 7 voor het CDA en 2 voor D66. Er leek een doorbraak te zijn bereikt. Maar de vreugde duurde niet lang. De compromisvariant werd afgewezen door de partijraad van de PvdA. Die hield onverdroten vast aan 8-7-1.
Korte video over de kabinetsformatie van 1977
Bistroquet
Ondanks dit heldere ‘nee’ van zijn achterban zette Den Uyl de besprekingen met CDA en D66 nog een tijdje voort. Maar het momentum was duidelijk voorbij. Toen de PvdA enkele CDA-politici probeerde te blokkeren voor ministersposten, was voor Van Agt de maat vol. De PvdA mocht dan wel de grootste partij zijn, CDA en VVD hadden samen ook een (nipte) meerderheid. En de verhouding tussen deze twee partijen was een stuk vriendschappelijker dan die tussen CDA en PvdA. De beroemde foto van Van Agt en VVD-leider Hans Wiegel in het chique Haagse restaurant Le Bistroquet getuigde ervan. Binnen enkele weken stond het eerste kabinet-Van Agt op het bordes.
Dit kabinet zat de rit uit, maar daarna verloren CDA en VVD hun meerderheid. Van Agt was gedwongen het weer met de PvdA en D66 te proberen. Zijn tweede kabinet, met Den Uyl als vicepremier, werd een ramp en viel al snel doordat de PvdA eruit stapte.
Handdoek
De breker betaalde in dit geval niet de rekening, want bij de verkiezingen van 1982 werd de PvdA opnieuw de grootste met 47 zetels, 2 meer dan het CDA. Maar weer kwam het tweede kabinet-Den Uyl er niet. CDA en VVD hadden nu namelijk wel een meerderheid in de Kamer. PvdA’er Jos van Kemenade mocht beleefdheidshalve nog even als informateur aan het werk, maar na drie weken gooide hij de handdoek in de ring. Er trad een kabinet aan onder leiding van CDA’er Ruud Lubbers, want Van Agt had plotseling besloten de politiek te verlaten. Ook dit kabinet zat de rit uit.
De toekomst voorspellen is hachelijk, maar de formatie van het volgende kabinet zou wel eens kunnen lijken op die uit 1982. De PVV mag als grootste partij een poging doen een coalitie te vormen, maar die zal snel mislukken. Daarna komt de weg vrij voor een kabinet van VVD, CDA, D66 en vermoedelijk nog een partij. Welke dat wordt is nog onduidelijk, dus misschien mogen we toch nog op een beetje spanning hopen.
Meer politieke geschiedenis
Boek: De kabinetsformatie in vijftig stappen
