De Boerenoorlog van 1525 – De enige echte volksopstand in Duitsland

In de schaduw van Luther en de Reformatie

In 1524 en 1525 trok de Duitse Boerenoorlog in volle hevigheid door het zuiden en midden van Duitsland. De plattelandsbevolking kwam in opstand tegen feodalisme en uitbuiting. Veel van de oorzaken van deze oorlog zie je ook terug bij de later in 1566 begonnen Nederlandse Opstand of Tachtigjarige Oorlog. In 1525 lag de regio Oberschwaben-Allgäu (Zwaben) in het centrum van de storm.

De overgang van de late middeleeuwen naar de vroegmoderne tijd was in Europa een roerige periode. In de ene regio gingen de ontwikkelingen sneller dan in de andere. Twee onstuitbare krachten achter die overgang waren de veranderde ideeën over menselijke verhoudingen en technologische ontwikkelingen. In de eerste categorie viel de Reformatie en dan vooral het idee van Maarten Luther dat christenen in vrijheid ‘heer van alle dingen en niemands onderdaan zijn’. En dankzij de nieuwe technologie van de boekdrukkunst konden ideeën zich voor die tijd snel verspreiden.

Reformatie

De meer ontwikkelde boeren lazen in Luthers Over de vrijheid van een christen uit 1520 dat een christen niemands onderdaan kon zijn. Voor hen die niet konden lezen, waren er rondtrekkende predikers die de ideeën van de Reformatie verspreidden. Maar als een christen niemands onderdaan kon zijn, waarom bestond er dan lijfeigenschap en horigheid? Beide zijn iets mildere vormen van slavernij. Als lijfeigene mocht je het dorp waarin je was geboren niet verlaten zonder toestemming van je adellijke heer. Je was gebonden aan de grond die je verbouwde. Maar ook voor een huwelijk had je zijn toestemming nodig. Verder moest je allerlei belastingen betalen en vroondiensten of herendiensten (een vorm van dwangarbeid) verrichten. Een lijfeigene mocht in tegenstelling tot een horige wel de grond zelf in eigendom hebben.

Eind vijftiende, begin zestiende eeuw was lijfeigenschap in Zwaben eigenlijk alleen nog een theoretische toestand. Dat veranderde toen de lagere adel begon te verarmen. De lagere edelen zagen in deze tijd namelijk hun belangrijkste rol en bron van inkomsten verloren gaan: die van moeilijk te verslaan, geharnaste ridder. Dankzij de uitvinding van het buskruit en vuurwapens kon iedereen met een vuurwapen een dure ridder uit zijn harnas schieten.

Om hun eigen gebrek aan inkomsten te compenseren, begonnen de edelen hun oude rechten weer uit te oefenen en dan met name de belastingheffing. Ze gingen zich meer richten op hun landerijen en de boeren die daar de grond bebouwden. Daar kwam de nodige willekeur bij kijken. Daarbij steeg door de toegenomen handel de houtprijs sterk vanwege de scheepsbouw. Daardoor werd bosbouw voor grootgrondbezitters aantrekkelijker dan landbouw wat ook tot conflicten met de boeren leidde.

Twaalf Artikelen

Zwaben maakte net als de Nederlanden in die tijd deel uit van het Heilige Roomse Rijk. Het viel onder de jurisdictie van verschillende autoriteiten, waaronder de Zwabische Bond, een regionale samenwerking van vorsten, steden en ridders. Als je als boer je onterecht behandeld voelde door je heer, kon je in theorie naar de rechter gaan om je recht te halen. Maar de rechtspraak was in handen van dezelfde elite die de bevolking uitbuitte. Bovendien kostte de rechtsgang geld. Terechte en onterechte frustraties konden zo geen uitweg vinden. Van de stedelijke burgers hadden de boeren geen steun te verwachten: de burgerlijke elite keek neer op de boeren en maakte hen belachelijk.

Al voor de Boerenoorlog begon waren er diverse boerenopstanden geweest in het zuiden van het Duitse Rijk, waaronder in de Elzas. Maar in 1525 was het anders. Ze werden weliswaar uitgebuit door de adel en geestelijkheid, maar de Zwabische boeren waren geen arme keuterboeren. De echte armen hadden geen tijd of energie voor een revolutie, die waren immers druk bezig met overleven.

Op 6 maart 1525 kwamen vertegenwoordigers van verschillende boerengroepen uit Opper-Zwaben (Oberschwaben) samen in de stad Memmingen. Daar vormden ze de zogenaamde ‘Christelijke Vereniging’ ook wel de Opper-Zwabische Confederatie geheten. Ze stelden een oorkonde op: de Twaalf Artikelen. In deze artikelen adresseerden de boeren hun grieven over de onredelijke belastingen en het gebrek aan vrijheid en inspraak. Ze streefden naar een nieuwe maatschappij met vrijheid en gelijkwaardigheid, noemden zich broeders en spraken elkaar met ‘du’ aan. Dankzij de drukpers werden de Twaalf Artikelen vlot verspreid in de landstreek. Zo ontstond de eerste massabeweging in de Duitse geschiedenis. Maar de edelen deden geen concessies aan wat zij in feite beschouwden als tweederangs mensen.

Landsknechten

Toen de boerenstrijders legers of ‘Haufen’ begonnen te vormen, waren deze allesbehalve ongeoefend of slecht toegerust. Binnen boerenfamilies werkte de oudste en/of jongste zoon in het boerenbedrijf mee. Maar de middelste zonen moesten een andere baan zien te vinden. Vaak voorzagen zij in deze periode in hun bestaan als landsknecht, een type soldaat of huurling, in dienst van vorsten. Vooral Zwaben werd een hofleverancier van dergelijke vechtersbazen. De landsknechten onderscheidden zich van andere soldaten door hun uitbundige, kleurrijke kledij, waarvoor zij van de keizer dispensatie hadden gekregen. Ze waren bewapend met pieken, hellebaarden en haakbussen (een vroeg type geweer of handkanon).

Ook enkele ontevreden edellieden sloten zich bij de Haufen aan. De hoogste van hen was hertog Ulrich von Württemberg. Hij was vanwege wanbeleid door de Zwabische Bond uit zijn ambt gezet, maar zag nu met hulp van de boeren een kans op terugkeer. Een andere edelman was de bannerheer Gottfried ‘Götz’ von Berlichingen zu Hornberg, bijgenaamd ‘met de ijzeren hand’. Bij een veldslag was hij zijn rechterhand verloren, daarom droeg hij een ijzeren mechanische prothese. Hij nam de leiding van een van de Haufen op zich. Goethe zou later rond zijn persoon het ‘Sturm und Drang’ toneelstuk ‘Götz von Berlichingen mit der eisernen Hand’ schrijven, dat in 1773 voor het eerst, anoniem, werd uitgegeven.

Bauernjörg

De Zwabische Bond reageerde geschokt op de rebellie. De hogere adel besloot de opstand genadeloos de kop in te drukken. Onder hen bevond zich ook de tweeëntwintigjarige aartshertog Ferdinand I van Oostenrijk, de jongere broer van keizer Karel V, die regeerde over de Habsburgse bezittingen en lijfeigenen in Opper-Zwaben. Keizer Karel V zelf gaf de bond een mandaat om de opstandige boeren door het gehele rijk te bestrijden.

De bond huurde de ervaren militair en drost Georg III Freiherr von Waldburg (1488-1531) in voor de klus. Bauernjörg (Boeren Sjors), zoals zijn bijnaam luidde, had moeite met het bijeenbrengen van een leger. De meeste landsknechten stonden namelijk aan de andere kant van de strijd. Uiteindelijk wist hij zo’n 6000 veelal onervaren landsknechten te werven. De strijd zou hoofdzakelijk moeten worden geleverd door de circa 1800 bepantserde ruiters die hij wierf onder de lagere adel.

Alhoewel de boeren een overmacht vormden hadden ze twee nadelen. Ze hadden nauwelijks ruiterij, hadden zich verdeeld over een aantal Haufen en hadden nauwelijks ervaren commandanten. Daarbij kwam dat ze vooral wilden praten en onderhandelen in plaats van het geschil met geweld uit te vechten. Dat laatste weerhield ze er overigens niet van om gebroederlijk kastelen en kloosters, zoals het klooster van Bad Schussenried, te plunderen en te ontdoen van voedsel en vooral ook de wijnvoorraden. De Boerenoorlog zou echter snel voorbij zijn.

Weinberger Bluttat

Op 4 april 1525 kwam het bij Leipheim tot een treffen tussen het leger van de Zwabische Bond en de Baltringer Haufen. Het werd een deceptie voor de Zwabische boeren toen de Baltringers er vrijwel meteen vandoor gingen. Georgs ridders hakten duizenden vluchtende opstandelingen neer. Anderen verdronken in de Donau. Ook de slag bij Wurzach op 14 april werd een nederlaag voor de boeren.

Op Eerste Paasdag 16 april nam een boerenleger van 6000 man het Noord-Zwabische stadje Weinsberg in. Daar bevond zich graaf Ludwig V von Helfenstein-Wiesensteig, die eerder lokale boeren had bedreigd met de brandstapel. De graaf was gehuwd met een buitenechtelijke dochter van keizer Maximiliaan I, de grootvader van Karel V. Samen met twaalf andere edelen werd hij gevangen genomen en veroordeeld tot de doodstraf middels spitsroeden lopen.

De edellieden moesten op Tweede Paasdag begeleid door tromgeroffel tussen twee rijen van landsknechten doorlopen die hen sloegen en staken met hun pieken. De straf was naast dodelijk ook vernederend, omdat ze doorgaans niet op edelen werd toegepast, maar alleen op gewone soldaten. De executie kwam bekend te staan als de Weinberger Bluttat en deed Maarten Luther zich radicaal tegen zijn volgelingen keren. Hij schreef het pamflet Wider die Mordischen und Reubischen Rotten der Bawren (Tegen de moorddadige en diefachtige horden van de boeren), waarin hij de vorsten opriep de opstandige boeren meedogenloos te steken, te slaan en te wurgen.

Capitulatie

Ondertussen vermeed drost Georg von Waldburg in Opper-Zwaben veldslagen met de grotere boerenverbanden. In het dorpje Weingarten bij Ravensburg onderhandelde hij vanaf 17 april met de ‘Seehaufen’, het 12.000 man sterke leger van boeren uit de regio rond de Bodensee. Op 22 april sloten ze in Ravensburg het vijftien punten tellende verdrag van Weingarten. De Zwabische Bond deed de boeren daarin allerlei mooie beloften, waaronder een vrije aftocht voor de Haufen. De boeren gingen tevreden naar huis. Drost Georg had het verdrag echter alleen gesloten om tijd te kopen, zodat hij zich eerst kon richten op andere, kleinere boerenlegers. Het verdrag zou nooit worden nagekomen.

Op 12 mei kwam het bij Böblingen, ten zuiden van Stuttgart, tot een van de weinige echte veldslagen tussen een boerenleger en de Zwabische Bond. Met listen wist drost Georg een goede positie te veroveren ten opzichte van het grotere boerenleger. Uiteindelijk sloegen de boeren op de vlucht en werden er zo’n 3000 gedood. Op 2 juni gebeurde bij Königshofen hetzelfde en kwamen 8000 opstandelingen om. Op 14 juli capituleerde de Algäuer Haufen en was de Boerenoorlog ten einde.

Wat volgde was een bloedige wraak door de elite. De opstandelingen werden vogelvrij verklaard. Zo’n 10.000 boeren werden alsnog geëxecuteerd of anderszins gedood. Aanvoerders en reformatorische predikers, zoals Thomas Müntzer, werden gemarteld en onthoofd. Dorpen werden platgebrand. De overlevenden vluchtten naar Voralberg en Zwitserland. In totaal had de opstand waarschijnlijk meer dan 100.000 levens gekost. Friedrich Engels (1820-1895), die de analogie met de Nederlandse Opstand niet ontging, noemde Georg von Waldburg de Alva van de Boerenopstand.

Uiteindelijk werd er niets bereikt met de Boerenoorlog. De dingen bleven zoals ze waren geweest. Enkele heren voerden zelf hervormingen in. Daaronder ook drost Georg von Waldburg, die ondanks zijn meedogenloze, bloedige optreden, wel inzag dat hij zijn eigen lijfeigenen tegemoet moest komen. De Boerenoorlog bleef de enige volksopstand in de geschiedenis van Duitsland. Mede daarom werd hij gebruikt door Friedrich Engels en Karl Marx, die de oorlog voor eigen gebruik idealiseerden tot een revolutionaire opstand van de kleine man tegen de macht en het grote geld. Deze gekleurde herinnering aan de opstand werd dan ook vooral in de DDR levend gehouden.

Naast extreemlinks maakte ook extreemrechts gebruik van de Boerenoorlog. De nazi’s gebruikten de geschiedenis voor propaganda voor hun droom van de raszuivere Ariër die een romantisch leven op het platteland leidde (Blut und Boden). Ook werden er in het Derde Rijk voor het eerst monumenten ter herdenking van de Boerenoorlog opgericht. Pas rond het 450-jarige jubileum in 1975 verschenen er meer onafhankelijke, serieuze studies van de Duitse Boerenoorlog.