Hermanus Hartogh Heijs: de veelweter die Darwin naar Nederland bracht

Ruwweg tot en met de Renaissance waren er wetenschappers die zich met heel uiteenlopende terreinen bezighielden en daarin nog goed waren ook. Naarmate specialisatie voortschreed, werd dat steeds lastiger. Toch was er in de negentiende eeuw in Nederland nog zo’n ‘veelweter’: Hermanus Hartogh Heijs, heer van Zouteveen (1841-1891).

Nadat hij in zijn geboortestad Delft het gymnasium had doorlopen studeerde Hartogh Heijs aan de Leidse universiteit eerst rechten. Hij promoveerde in 1864. Alsof het een peulenschil was, promoveerde hij twee jaar later ook nog in de wis- en natuurkunde.

Intussen was hij in april 1866 in het verre Smilde getrouwd met Maria Elisabeth van der Veen. Zijn belangstelling voor de provincie Drenthe was trouwens al tijdens zijn rechtenstudie gebleken. Zijn juridisch proefschrift gaf hij als titel Bijdragen tot de statistiek van Drente. In provinciehoofdstad Assen heeft hij later jaren gewoond en hij is er ook overleden.

Na zijn promotie in de rechtsgeleerdheid vervulde hij eerst enkele onderwijsfuncties in Leiden, waarna hij in Den Haag ging lesgeven op een HBS. Maar al in 1867 werd hij lector zoölogie (dierkunde) aan de Leidse universiteit. Toen niet veel later een hoogleraarspost vrij kwam, meende hij daarop aanspraak te kunnen maken. Gekozen werd echter voor een ander. Hartogh Heijs was zeer in zijn wiek geschoten, hij nam ontslag.

Stilzitten lag niet in zijn aard. Hij maakte enkele grote reizen (in 1869 naar Egypte, in 1872 naar Californië) en vestigde zich vervolgens in Assen. Daar zette hij zijn wettenschappelijke arbeid voort, vervulde diverse openbare functies en vond nog tijd om zich bezig te houden met landbouw bovendien.

Polyhistor

Al met al geen wonder dat biograaf J. van Baren hem in het Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek (deel II, 1912) betitelt als ‘polyhistor’. Dat komt van de Griekse woorden πόλύ (polu = veel) en ίστωρ (histoor = weter). Een veelweter dus, en dat was Hartogh Heijs zonder twijfel. Hij legde zich er vooral op toe buitenlandse wetenschappelijke inzichten voor Nederland toegankelijk te maken. Daarom vertaalde en bewerkte hij tal van buitenlandse publicaties.

Darwin

Zijn grootste bekendheid verwierf hij door de onderzoeken en het denken van de Britse bioloog Charles Darwin (inderdaad, die van de evolutieleer) voor Nederlands publiek te ontsluiten. Vrijwel al Darwins werk heeft Hartogh Heijs vertaald en deskundig bewerkt. Hij was daarin zo bedreven dat de Nederlandse bewerking van Darwins The Descent of Man (De afstamming van de mens) al in 1872 verscheen, bijna gelijk met de eerste Engelse uitgave. Hartogh Heijs was in Nederland dé grote propagandist van Darwins denkbeelden – en niet Tiberius Cornelis Winkler, zoals wel is beweerd. Winkler vertaalde slechts één werk van Darwin, zij het wel het belangrijke The Origin op Species (De oorsprong van soorten).

Hartogh Heijs trok ook door het land om voordrachten te houden over Darwins werk. Daarbij trapte hij op nogal wat gevoelige tenen. Hij schrok er niet voor terug Darwins evolutietheorie af te zetten tegen heersende filosofische en religieuze opvattingen. Vooral uit religieuze hoek was veel tegenwind zijn deel.

Door die tegenstand liet hij zich echter niet uit het veld slaan. Dat blijkt alleen al uit de titels van enkele van zijn publicaties: Geloofsbelijdenis van een hedendaagsch natuuronderzoeker (1878), Over den oorsprong der godsdienstige denkbeelden van een evolutionistisch standpunt (1883) en De vooroordeelen der menschheid (eveneens 1883). Zijn pen moest hij echter vroegtijdig neerleggen. Hij overleed toen hij pas vijftig jaar oud was.