‘Reusachtige zwarte sigaar’: eerste luchtbombardement

Edward Alexander Powell was een Amerikaanse journalist met internationale ervaring, toen hij in 1914 verslag mocht doen van de strijd in Vlaanderen. De strijd bij en val van Antwerpen legde hij op adembenemende wijze vast. Het resultaat was het in november 1914 gepubliceerde Fighting in Flanders, dat al snel een bestseller werd en nu voor het eerst verschijnt in het Nederlands.

Reflectie vooraf

Als Amerikaan kon Powell zich zonder al te veel gevaar door de linies verschuiven. Vertoonde hij zijn Amerikaanse vlag, dan kreeg hij moeiteloos doorgang. In het woord vooraf maakt Jens Franssen de vergelijking met de situatie die tegenwoordig vaak gangbaar is: ‘Die eenvoudige garantie voor een vrije doorgang gebaseerd op nationaliteit is vandaag meestal fictie, omdat de partijen in de meeste gewapende conflicten niet langer staten zijn.’ (11).

En ander verschil met de realiteit van vandaag is, zo reflecteert Janssen, dat oorlogen gedehumaniseerd zijn door de huidige technologische, remote-controlled manier van oorlogvoeren. De enorme aantallen doden die tijdens de Eerste Wereldoorlog vielen – bij Verdun 700.000 man, of bij Tannenberg in een paar dagen tijd 120.000 Russen –, zouden tegenwoordig niet meer gepikt worden door de publieke opinie.

Opbouw boek

‘Wie Powell vandaag (her)leest, kan moeilijk anders dan huiveren bij de enorme impact die de Eerste Wereldoorlog had op Vlaanderen’, zo stelt Janssen terecht (18). En huiveren doet de lezer, althans nadat hij in de goed geschreven historische inleiding van bijna vijftig pagina’s, eerst heeft kennismaakt met de persoon Powell en zijn sidekick fotograaf Donald Thompson.

Na de introductie van beide hoofdpersonen – het boek bevat een fotobijlage met tientallen foto’s van Thompson – wordt de historische context behandeld van de val van Antwerpen en maken we kort kennis met andere journalisten die in Antwerpen werkten en als correspondenten later ooggetuigenverslagen publiceerden.

‘Ik ben pro-Belgisch’

Toen hij naar België vertrok, was Powell nog een onbekende Amerikaanse correspondent. Omdat hij bij toeval op de juiste tijd op de juiste plek was, groeide hij uit tot een van de bekendste Amerikaanse oorlogscorrespondenten. De juiste plaats was Antwerpen, het juiste tijdstip 25 augustus 1914.

Powell meldde zich op eigen initiatief bij allerlei kranten in New York om naar Europa te vertrekken als oorlogscorrespondent. Hij vertrok kort nadat op 28 juni 1914 Franz Ferdinand vermoord was in Sarajevo, wat wel aangeeft dat hij een neus had voor politieke ontwikkelingen. Als verslaggever voor de New York World betrok hij een zolderkamer in hotel St. Antoine in Antwerpen.

Al snel was hij, zoals hijzelf in het voorwoord schreef…

‘…fervent pro-Belgisch, evengoed als wie geboren was onder de zwart-geel-rode driekleur. Ik heb een brutale en harteloze inval gezien in een van de mooiste en meest vredelievende landen, ik heb steden en dorpen zien afbranden, ik heb historische monumenten en keren in ruïnes gezien, vluchtelingen, lijken, etc. Ik ben pro-Belgisch; ik geef het gerust toe. En ik schaam mij er helemaal niet om.’ (69-70)

Reusachtige zwarte sigaar

De datum 25 augustus 1914 was de dag waarop Antwerpen ‘de dood uit de lucht leerde kennen, om elf over één ’s nachts’, aldus Powell. ‘Ik leunde uit het venster zo ver ik kon en merkt een onduidelijke massa die langzaam de vorm kreeg van een reusachtige zwarte sigaar. Ze stak duidelijk af tegen de donkere purperen hemel…

…Naarmate het gebrom dichterbij kwam, werd het geluid, dat ik eerst voor bijen hield, luider, totdat het leek op een auto met een open uitlaat. Ondanks de duisternis was er geen twijfel over wat ik zag. Het was een Duitse zeppelin. Terwijl ik toekeek, viel er een soort vallende ster uit de lucht. Ogenblikkelijk nadien kwam een oorverdovende ontploffing die het hotel op zijn grondvesten deed daveren. De muren bewogen heen en weer en ik dacht dat het gebouw ging instorten.’ (101)

Bespat en gereten

Powell vervolgde met wat hij toen zag:

‘Zelfs op slagvelden zag ik nooit eerder zulke misselijkmakende taferelen als toen ik een vernield huis binnendrong en over brokstukken heen naar de kamer kroop waar een jonge vrouw aan het slapen was geweest. Ze was letterlijk aan stukken gereten. De vloer, het plafond en de muren waren bespat met – wel, laten we maar zeggen dat haar overblijfselen met een schop bijeengeraapt konden worden. Deze details beschrijf ik niet ondoordacht. Ik geef ze hier zo weer omdat ik duidelijk wil maken dat enkel onschuldige burgers het slachtoffer waren van deze luchtaanval op Antwerpen.’ (101)

Het eerste ‘echte’ luchtbombardement uit de geschiedenis, op 25 augustus 1914 te Antwerpen, kostte aan tien mensen het leven. Daarnaast waren er veel gewonden.

Britten

Naast dit bombardement maakt Powell nog andere verschrikkingen mee die hij als ooggetuige uitvoerig beschrijft, zoals de totale verwoesting van het stadje Aarschot (waarbij hij een boer hielp diens geëxecuteerde zoon te begraven), de strijd nabij Zemst en Vilvoorde en de komst van Britse soldaten naar Antwerpen onder leiding van Winston Churchill.

De memoires van Powell zijn een indringend, goed leesbaar en soms emotioneel relaas geworden van de belevenissen van een oorlogsooggetuige.

Boek: Ooggetuigen uit de Grote Oorlog – Edward Alexander Powell