Adolphe Quetelet (1796-1874) – Een briljant wetenschapper

Lambert Adolphe Jacques Quetelet zoals hij eigenlijk voluit heette, wordt terecht beschouwd als één van de meest veelzijdige en talentvolle negentiende-eeuwse wetenschappers. Als wiskundige, astronoom, statisticus en socioloog drukte hij als geen ander op al deze domeinen zijn stempel. Een biografie van een opmerkelijk man:

Quetelet’s jonge jaren

De jonge Adolphe werd op 22 februari 1796 te Gent geboren als vijf na oudste van negen kinderen. Zijn vader François overleed toen hij amper zeven jaar oud was. Toch ondervond het gezin hierdoor geen financiële problemen. Na zijn middelbare studies afgerond te hebben aan het atheneum te Gent, gaf Quetelet korte tijd privéles in wiskunde en grammatica maar besloot toen om zich in te schrijven aan de Gentse universiteit.

Hij behaalde daar in 1819 cum laude zijn doctoraat in de wiskunde. Zijn interesses beperkten zich echter niet tot zijn vakgebied. Quetelet’s belangstelling ging in even grote mate uit naar andere domeinen zoals astronomie, biostatistiek, antropometrie en sociologie. Later zou blijken dat hij in al deze disciplines zou uitblinken.

Quetelet sticht de Brusselse sterrenwacht

In 1823, na een bezoek aan het sterrenkundig observatorium te Parijs, stelt Quetelet aan Anton Reinhard Falck (1777-1843), minister en vertrouweling van koning Willem I van Oranje voor om ook in Brussel een sterrenwacht op te richten. Zowel Falck als Willem I zijn het project genegen en éénmaal de nodige fondsen ter beschikking wordt begin 1827 door de architecten Nicolas Roget (1790-1865) en Auguste Payen (1801-1877) met de bouw ervan begonnen.

Als locatie werd een terrein uitgekozen aan de rand van Brussel in de toen nog rurale gemeente Sint-Joost-ten-Node. De bouwwerken verliepen echter vrij moeizaam en toen in 1830 de onafhankelijkheidsstrijd uitbarstte werden de werkzaamheden gestaakt. Nadat de rust was teruggekeerd, werden de werken in 1832 hervat. Quetelet, de bezieler van het project werd de eerste directeur van het observatorium.

Eind 1890, begin 1891, verhuisde de sterrenwacht naar Ukkel waar al in 1883 gestart was met de bouw van een gloednieuw instituut voor wetenschappelijk onderzoek naar sterren en hemellichamen. In juli 1913 besliste de regering om de meteorologische waarnemingen die tot dan een bevoegdheid waren van de sterrenwacht, over te hevelen naar het pas opgerichte ‘Koninklijk Meteorologisch Instituut, beter bekend onder de afgekorte benaming KMI.

Quetelet, de statisticus

Al in 1828 publiceerde Quetelet een reeks vergelijkende grafieken waarin hij niet alleen sterftecijfers uit onze contreien en uit Frankrijk met elkaar vergeleek, maar ze eveneens classificeerde per maand om zo een inzicht te verwerven in welke maand(en) de meeste overlijdens plaatsvonden.

In 1830 werkte hij intensief mee aan de eerste grote volkstelling die in het toenmalig Verenigd Koninkrijk der Nederlanden plaatsvond. Toen in maart 1841 per Koninklijk besluit de “Centrale Commissie voor de Statistiek” wordt opgericht, werd Quetelet de eerste voorzitter van deze instelling. Vijf jaar later, in 1846, organiseerde hij de eerste Belgische wetenschappelijke volkstelling.

De ‘gemiddelde’ mens

In 1835 publiceerde hij zijn tweedelig boekwerk “L’homme et le développement de ses facultés ou Essai de physique sociale”. Hierin maakt Quetelet gebruik om wiskundige en statistische parameters in de sociale wetenschap toe te passen. Aan de hand van gemiddelde waarden van gemeten variabelen die eigen zijn aan het menselijk gedrag ontwikkelde hij zo het concept van “L’homme moyen” of “De gemiddelde mens”. Hoewel dit idee toen op aardig wat kritiek stuitte, wordt zijn publicatie door de meeste sociologen vandaag de dag nog steeds als een referentiewerk beschouwd.

De Queteletindex

Deze index, vernoemd naar Quetelet die een wetenschappelijke methode bedacht om de verhouding tussen lengte en gewicht bij een persoon in kaart te brengen, is bij het grote publiek beter bekend als de “Body Mass Index” of kortweg BMI. De index geeft een indicatie weer of er bij een individu sprake is van over- of ondergewicht en wordt berekend door het lichaamsgewicht uitgedrukt in kilogram te delen door het kwadraat van de lengte in meter. De aldus bekomen indexcoëfficiënt is echter volgens sommigen niet altijd voor de volle honderd procent betrouwbaar omdat er geen rekening wordt gehouden met de relatie vet- en spiermassa. Algemeen wordt evenwel aanvaard dat een BMI bij volwassenen tussen 18,5 en 25 ideaal is.

Een onvoorzien keerpunt

In 1855 werd Quetelet geheel onverwachts getroffen door een beroerte. Hierdoor was hij noodgedwongen verplicht om een deel van zijn activiteiten af te stoten. Zo nam zijn zoon Ernest tijdelijk de leiding over van de sterrenwacht. Quetelet zelf legde zich toe op het publiceren van zijn onderzoeksbevindingen. Hij beschreef onder meer zijn studie over “L’histoire des sciences mathématiques et physiques chez les Belges” en “Météorologie de la Belgique comparée à celle du Globe”.

Toen Adolphe Quetelet in 1874 op zevenzeventigjarige leeftijd te Brussel kwam te overlijden, verloor de wetenschap één van zijn meest briljante persoonlijkheden.

De hommage aan Quetelet

In 1880 werd te Brussel in de tuin van het Paleis der Academiën aan de Hertogstraat een marmeren standbeeld onthuld ter ere van de negentiende-eeuwse wetenschapper. De kunstenaar, Charles-Auguste Fraikin (1817-1893), heeft de astronoom, wiskundige en socioloog zittend voorgesteld met in de linkerhand een hemelglobe terwijl aan zijn voeten enkele boeken verwijzen naar Quetelet’s eruditie.

Bekijk ook onze lijst van uitvindingen