De zintuigen als tijdmachine: geur en geheugen

De geur van een versgebakken madeleine-cakeje: meer was er niet nodig om bij de hoofdpersoon in Marcel Prousts roman À la recherche du temps perdu een stroom herinneringen los te maken. Het toont de kracht van geur, die van groot belang is om eten te kunnen waarderen. Maar heeft eten altijd hetzelfde geroken?

Zouden wij ons kunnen voorstellen hoe een banket aan het hof van Versailles rook, laat staan een doordeweekse pot met pap in een groot achttiende-eeuws weeshuis? We kunnen geuren niet opgraven, maar als we goed kijken zijn de sporen van het verleden overal: met wat speurwerk én het nodige inlevingsvermogen komen we een heel eind.

Period nose

Geur heeft de onoverkomelijke eigenschap zeer vluchtig te zijn, ongrijpbaar en slechts met chemische foefjes te vangen in een potje. Maar dat is niet haar enige nadeel als we de geschiedenis van geur onderzoeken. We hebben namelijk ook vaak de ingrediënten niet meer om het precies na te maken; doordat bepaalde producten zijn uitgestorven, of omdat ze veredeld zijn naar iets onherleidbaars.

Ook zijn invloedrijke omgevingsgeuren veranderd – andere parfums, andere straatgeur, én de geur van plastic is overal. Daarbij moeten we rekening houden met de period nose; ofwel de sociaal-economische, culturele en wellicht religieuze of politieke context van de ontvangende neus, die door de eeuwen heen als dag en nacht kan verschillen. Kortom: we zullen ons erbij neer moeten leggen dat we alleen kunnen zoeken naar een versie van historische geuren.

Historische geuren

Geur neemt een belangrijke plaats in bij de culinaire geschiedenis: kookboeken door de eeuwen heen staan erom bekend ook de geur van een bereiding te benoemen. En dat is niet verwonderlijk: tachtig procent van wat je proeft is afkomstig van het aroma, oftewel de geur die via de neus wordt waargenomen. De tong is slechts het keukenhulpje, die de vijf basissmaken kan herkennen: zout, zoet, zuur, bitter en umami. De neus vertelt ons niet alleen of het lekker is, maar ook of iets nog niet bedorven is: zeer belangrijk in een tijd zonder koelkasten.

Marcel Prousts geurtheorie

Even terug naar Proust. Als we in onszelf graven op zoek naar geur (archeologie van de herinnering, zo u wilt) komen we belangrijke momenten uit onze jeugd tegen. Dat komt omdat we als kind constant betekenis geven aan de wereld, om te leren hoe we in situaties moeten handelen. Wat betekent een geur voor ons? Brandgeur? Vlucht! Lelietjes van Dalen parfum? De veilige boezem van oma.

Dit is de reden dat we zo nu en dan als het ware in één klap worden teruggebracht naar het verleden bij het ruiken van een bepaalde geur. Deze geurherinnering werd door Marcel Proust omschreven als de mémoire involontaire, geïllustreerd door de hoofdpersoon in zijn boek die een madeleine-cakeje eet en zich terugwaant op het platteland van weleer.

Men herbeleeft door geur soms herinneringen op zeer intense en ongeplande wijze: geur en herinnering zitten als het ware in dezelfde lade opgeborgen in de hersenen. Deze verbondenheid van herinnering aan geur is door vele kunstenaars, maar ook politieke stromingen als kans aangegrepen om de reikwijdte van hun boodschap te vergroten en te intensiveren, zoals de futuristen deden.

De Italiaanse Futuristen (vanaf 1917)

De futuristen verheerlijkten de reuk, maar vooral als rebelse daad om zich tegen oude artistieke en filosofische tradities af te zetten. Ze meenden dat instanties zoals de kerk, musea en overheidsinstellingen stonken naar schimmels en muffigheid. De neus werd verheven tot hoogste zintuig, om nieuwe en moderne ervaringen op te doen. Ze experimenteerden met parfumwolken tijdens kunstexposities, theaterstukken en banketten. Geurhistoricus Caro Verbeek deed onderzoek naar deze pranzi (lunches).

Hierbij kwamen alle denkbare artistieke disciplines en zintuigen samen in een ultieme poging het leven en kunst met elkaar te laten versmelten in een Gesamtkunstwerk.

Deze pranzi moeten een sensorische overmacht geweest zijn. Verbeek: “Er waren flesjes in de vorm van een vrouw met een gaatje tussen de benen (Pisseuses), waar geur uit werd gespoten zodra gasten met hun hoofd van hun bord omhoog kwamen (bestek was verboden).”

Synesthesie – alle zintuigen tegelijk

Verbeek vertelt van een beroemde amuse:

Volgens ooggetuigen was het een gegil van jewelste, wat precies de bedoeling was: oproer en dissonantie.

De laatste jaren zien we een opleving van de interesse in de futuristische keuken. Met de huidige technologie waarbij je in een handomdraai producten tot poeder kan malen, stucturen imiteren, in pilvormen gieten of in plastic printen, zijn er fantastische ervaringen te creëren. Maar vaak gebeurt dit toch met een andere inslag dan de oorspronkelijke futuristen, die vervuld waren van oorlogsenthousiasme, patriottisme en agressie.

Tegenwoordig ligt de focus meer op het oplossen van de problemen die onze voedselconsumptie veroorzaken. Zo organiseert Caro Verbeek geregeld ‘Odorama’: “Een platform voor geurcultuur dat ik samen met Mediamatic oprichtte. Voor het publieke programma worden er wetenschappers en kunstenaars samengebracht rondom een thema of discipline gerelateerd aan de reuk, zoals onder andere psychologie, taal, marketing, gender, kunstgeschiedenis, erotiek, antropologie, duurzaamheid en design.”

Onze neus brengt ons dus niet alleen de mogelijkheid om extra te genieten van eten, maar verschaft ons ook nieuwe inzichten in de wereld. Mits we ‘m goed gebruiken.

Eerder gepubliceerd in in Archeologie Magazine, 2021