Antrude Oudman
Lokale, ambachtelijke producten krijgen grote aandacht vandaag de dag. Leuke, authentieke koffietentjes worden uit de grond gestampt om de meest gedronken drank in Nederland vers gebrand aan de man te brengen. Het lijkt een nieuwe trend, maar wie de geschiedenis van koffie onderzoekt, ziet dat koffie een heel verleden heeft. Dit najaar toont het Noordelijk Scheepvaartmuseum verhalen van tientallen koffiebranderijen in Groningen in woord en beeld.
Koffie in de koloniën
Koffie wordt al eeuwenlang gedronken. Vanuit de Arabische wereld verspreidde de drank zich naar andere werelddelen en Nederlanders – hoe kan het ook anders – waren er als de kippen bij om een slaatje te slaan uit deze opkomende industrie. Het was dan ook een Nederlander die zorgde voor een echte Europese doorbraak in koffiedrinken: de Amsterdamse burgemeester schonk in 1715 een koffieplant aan Lodewijk XIV, de Zonnekoning, die prompt Frankrijk tot de grootste afnemer en producent van koffie maakte. Begin achttiende eeuw werd de koffieplant overgebracht naar Nederlands-Indië en er werden grote plantages opgezet op Sumatra, Bali en Java. Miljoenen kilo’s koffie werden vanaf de eilanden verscheept, een grote bron van inkomsten voor de Nederlandse staat.
Het nationale verzet tegen de plantages in de Nederlandse koloniën groeide en in 1859 schreef Multatuli zijn wereldberoemde boek Max Havelaar over het misbruik in het koloniale stelsel. In de koloniën was namelijk het cultuurstelsel van kracht wat corruptie in de hand werkte en grote hongersnood en armoede onder de inheemse bevolking veroorzaakte. Het koloniale stelsel werd gaandeweg aangepast zodat de leefomstandigheden van de inheemse bevolking werden verbeterd.
Koffie in Groningen
De koffie- en theebranche in Groningen was eind zeventiende eeuw nog vrij jong. Koffie was lang een luxeproduct dat vooral de rijken dronken, maar toen de grote plantages werden opgezet, was de oppeppende drank ook voor de ‘gewone man’ betaalbaar. In 1686 maakten archiefstukken voor het eerst melding van een koffiehuis in Groningen. Openbare koffiehuizen werden favoriete plekken om de politiek te bepraten en zo werd koffie nog sterker deel van het dagelijkse leven.
Versgebrande koffie bleef geliefd. Zo maakten branderijen na de Tweede Wereldoorlog een herleving door omdat de Nederlanders na de surrogaatkoffie in de oorlogsjaren weer échte koffie wilden. Anno nu beheersen grote koffiebranderijen de markt zoals de van oorsprong noordelijke Douwe Egberts en Tiktak.
De tentoonstelling ‘Koffie, vers(ch) gebrand!: drie eeuwen koffiebranderijen in Noord-Nederland’ gaat niet alleen om het product koffie, maar ook om verpakkingen en reclame. Bekende en onbekende objecten worden in het voetlicht gezet: de enorme kraantjespot van Woldring in de Herestraat krijgt vanzelfsprekend een speciaal plekje. Er worden tal van koffieblikken getoond, want elke branderij had zijn eigen decoratieve blik. Ook minder bekende uitingen zoals de Tiktakjurken en het Niemeijerspel worden getoond.
Ook interessant: Amsterdamned – universele coffeeshop en suikeroom
Boek: De man die de wereld koffie leerde drinken
