Eerste oorlog om Nagorno-Karabach (1988-1994)

Een bloedige oorlog in het recente Europese verleden, die tot vorige week bij het Europese publiek nauwelijks bekend was, is de eerste oorlog om Nagorno-Karabach. Deze oorlog vond van 1988 tot 1994 plaats tussen Armenië en Azerbeidzjan. De regio Nagorno-Karabach behoorde ten tijde van de USSR formeel tot de Sovjetrepubliek Azerbeidzjan, maar de meerderheid van Nagorno-Karabach was Armeens.

In 1988, ruim een jaar voor de val van de Berlijnse Muur en drie jaar voor het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, demonstreerden Armeense nationalisten voor de aansluiting van Nagorno-Karabach bij Armenië. Azerbeidzjan zat hier echter niet op te wachten en er braken overal in de Sovjetrepubliek hevige onlusten uit, die soms uitmondden in pogroms tegen Armeniërs. In Armenië werd de Azerbeidzjaanse minderheid slachtoffer van Armeens geweld.

Militaire offensieven

De etnische onlusten mondden na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 uit in een officiële oorlog tussen Armenië en Azerbeidzjan. De pas onafhankelijk geworden voormalige Sovjetrepublieken streden om de controle over de regio Nagorno-Karabach. Armenië en Azerbeidzjan beschikten dankzij de chaos rond het uiteenvallen van de Sovjet-Unie over modern wapentuig, zoals vliegtuigen en tanks. Hierdoor konden beide partijen grote militaire offensieven beginnen.

Een beslissende slag was de verovering van de vestingstad Shusha door de Armeniërs, op 9 mei 1992. Tijdens het Armeense offensief om Nagorno-Karabach te veroveren hadden de Azerbeidzjanen zich teruggetrokken in Shusha. Ondanks het feit dat de Armeniërs in de minderheid waren wisten ze met hun agressieve aanval, ondersteund door tanks en zwaar artilleriegeschut, de stad te veroveren.

Turkije

De verovering van Shusha was een belangrijk keerpunt in de oorlog. De stad, die in 1920 tijdens de eerste Armeens-Azerbeidzjaanse oorlog was gezuiverd van Armeniërs, werd nu etnisch gezuiverd van Azerbeidzjanen. De Armeniërs verstevigden hun controle over Nagorno-Karabach en zouden het grootste gedeelte van deze regio in handen blijven houden. Turkije was woest over de Armeense verovering van de stad. Hoewel Turkije zich niet officieel in de oorlog zou mengen, werden de Azerbeidzjanen met Turkse wapens, Turks geld, Turkse adviseurs en Turkse vrijwilligers (Grijze Wolven) gesteund. Ook kreeg Azerbeidzjan steun van Tsjetsjeense en Afghaanse mujahedin die tegen de Armeense christenen een heilige oorlog wilden voeren. Ondanks deze buitenlandse hulp bleef Armenië de overhand houden en is Nagorno-Karabach sinds de wapenstilstand van 1994 stevig in Armeense handen.

Artsach

De wapenstilstand heeft, zoals we nu weten, niet geleid tot een duurzame vrede. Officieel hoort Nagorno-Karabach nog steeds bij Azerbeidzjan. De Armeense Republiek Artsach wordt alleen door Armenië erkend. In reactie op de Armeense bezetting hebben Azerbeidzjan en Turkije hun grens met Armenië hermetisch afgesloten. In 2016 werd er een minioorlog van vijf dagen gevoerd, waarbij de Azerbeidzjanen een klein stukje Nagorno-Karabach heroverden. Er vielen aan beide zijden tientallen, mogelijk honderden doden.

Zoals Azerbeidzjan sterk leunt op Turkse steun, zo leunt Armenië op Moskou. De Russen hebben in Armenië ook een grote militaire basis. Sinds 2016 zijn de bilaterale betrekkingen tussen Turkije en Rusland sterk verbeterd, maar ten aanzien van Nagorno-Karabach hebben beide regionale grootmachten overduidelijk tegengestelde belangen.

~ Ewout Klei
Eerder gepubliceerd op Jalta

Boek: EU and Nagorno-Karabakh