Bij hongersnood denken we al snel aan een natuurramp, terwijl er vaak ook politieke oorzaken zijn. Een hongersnood als de Oekraïense Holodomor (1932-1933) wordt nu door steeds meer staten erkend als genocide. “De huidige oorlog maakt het makkelijker om het complexe geweld van de Holodomor als politiek geweld te herkennen”, zegt cultuurwetenschapper Charley Boerman, die de herinneringscultuur van hongersnoden onderzocht. Deze week verdedigt ze haar proefschrift aan de Radboud Universiteit.
Boerman onderzocht hoe de Finse (1866-68), Oekraïense (1932-33) en Griekse (1941-44) hongersnoden herinnerd worden en doorwerken in het nu. “Honger wordt ook nu nog ingezet in conflicten, zoals in Oekraïne, Soedan en Gaza. Toch blijven mensen hongersnood vaak zien als natuurramp en hebben ze het zelden over daders.”
Van strenge winter tot voedselblokkade
Verhalen over slachtoffers en daders van hongersnoden kunnen solidariteit en groepsgevoel versterken, volgens Boerman. In Finland wordt het verhaal van de hongerjaren in veel musea en monumenten verteld. “Finnen benadrukken dat ze als één volk hebben geleden”, zegt Boerman. “Ze prijzen zichzelf als een zelfvoorzienend volk dat niet klaagt. Als oorzaak wordt vooral gewezen naar de strenge winter. Sommige historici zeggen dat de Finse overheid faalde door niet op tijd in te grijpen in de jaren voorafgaand aan de hongersnood. Maar omdat Finland onder zelfbestuur stond binnen het Russische rijk is het lastig om een grootmacht de schuld te geven.”
Dat was in Oekraïne makkelijker. Boerman: “Sinds de Oekraïense onafhankelijkheid in 1991 is de herinnering aan de Holodomor belangrijk voor het gevoel van nationale identiteit.” Er bestond in de jaren dertig veel nationalistisch verzet in Oekraïne tegen Stalins snelle industrialisering en de collectivisering van boerderijen, die verschillende regio’s honger veroorzaakten. Eind 1932 verbood Stalin, in reactie op het verzet, onder andere om binnen Oekraïne te reizen, waardoor bevoorrading nog lastiger werd. Er overleden vier miljoen mensen. De Sovjet-Unie heeft deze geschiedenis altijd ontkend.
Politieke oorzaken
Sinds de recente inval in Oekraïne door Rusland wordt de Holodomor door steeds meer staten erkend als genocide, uit solidariteit met Oekraïne. “Het huidige concrete geweld in Oekraïne maakt het makkelijker om zo’n complexe vorm van geweld als hongersnood óók als vorm van politiek geweld te zien”, aldus Boerman. Want hongersnoden zijn geen natuurrampen, benadrukt ze. Er is vrijwel altijd ook een menselijke oorzaak, bijvoorbeeld het blokkeren van bevoorrading. “Er ís wel voedsel, maar geen toegang tot voedsel.”
Ook de Griekse hongersnood tijdens de Tweede Wereldoorlog werd opeens weer breed herinnerd toen die werd gekoppeld aan de Griekse economische crisis van 2009. Boerman vertelt over een Griekse Europarlementariër die vreselijke archiefbeelden liet zien, waarbij hij Duitsland als schuldige aanwees van honger in Griekenland. En ze wijst op een cover van het Duitse tijdschrift Der Spiegel, waarop Angela Merkel gefotoshopt staat in een afbeelding van nazi-officieren voor de Akropolis.
Door die concrete parallellen wordt voor het publiek duidelijk dat hongersnood een vorm van geweld is waartegen je je kunt verzetten, zegt ze. “Er zijn helaas nog meer conflicten waarin honger wordt ingezet. Die zijn lang niet allemaal even zichtbaar.”