‘War artist’ Eric Ravilious legde de oorlog vast zonder het bloedvergieten

Drawn to War
8 minuten leestijd
Firing a 9.2 Gun - Ravilious
‘Firing a 9.2 Gun’, geschilderd door Eric Ravilious in 1940.

“Ik vind het moeilijk om te zeggen wat het is om Engels te zijn, maar Ravilious maakt er onderdeel van uit.” Deze woorden van de Britse auteur en acteur Alan Bennett gaan over kunstschilder Eric Ravilious (1903-1942). Hij spreekt ze uit in de documentaire Eric Ravilious: Drawn to War uit 2022. In dit werk van de Britse regisseuse Margy Kinmonth worden de carrière en het werk van de Engelse kunstenaar behandeld. Behalve als landschapsschilder, houtsnijder en illustrator is hij bekend geworden door de aquarellen die hij als war artist tijdens de Tweede Wereldoorlog maakte.

De Downs

Long Man of Wilmington - Ravilious
Inktafdruk van een houtsnijwerk uit 1925 van Eric Ravilious met daarop afgebeeld de mysterieuze Long Man of Wilmington.
Eric William Ravilious werd op 22 juli 1903 geboren in Londen, maar bracht het grootste deel van zijn jeugd door in Eastbourne in Sussex. Al op jonge leeftijd ging hij er graag op uit in de Downs, de kalkheuvels langs de Engelse zuidoostkust, waarvan hij toen zijn eerste tekeningen maakte. Veel van zijn volwassen werk is ook geïnspireerd door dit karakteristieke heuvellandschap. “Hij kwam altijd terug naar de Downs”, vertelt auteur en Ravilious-kenner James Russell in de documentaire, “en ik denk deels omdat hij het hier beter kende dan ieder ander, dus wist waar hij de beste onderwerpen [om te schilderen] kon vinden”.

Tot Ravilious’ oeuvre behoren onder andere aquarellen en houtsneden waarop de Long Man of Wilmington is te zien. Dit mensfiguur van kalk met een lengte van bijna 69 meter bevindt zich op een heuvelrug nabij Wilmington in Oost-Sussex. Ooit dacht men dat deze reusachtige blikvanger afkomstig was uit de IJzertijd of daarvoor, maar tegenwoordig wordt aangenomen dat hij in de zestiende of zeventiende eeuw werd gemaakt.

Engelse countryside

Ravilious werd in 1922 toegelaten tot het Royal College of Art waar hij sterk werd geïnspireerd door zijn leraar Paul Nash (1889-1946), die naast kunstschilder een vaardige houtsnijder was. Ravilious’ leermeester werd mede bekend door de olieverfschilderijen die hij tijdens de Eerste Wereldoorlog als ‘war artist’ maakte van het front in Vlaanderen. Na eerst als gewone officier in de omgeving van Ieper gediend te hebben, werd hij in 1917 door het Britse War Propaganda Bureau benoemd tot officiële oorlogskunstenaar met de opdracht om de strijd in zijn kunst voor het nageslacht vast te leggen.

Misschien wel zijn belangrijkste schilderij, We Are Making a New World uit 1918, toont een surrealistisch landschap van kraters en afgebroken boomstammen met op de achtergrond de zon die doorbreekt van achter een heuvel. In zowel het vooroorlogse werk van Ravilious als dat van tijdens de oorlog is iets te herkennen van zijn inspirator, maar hij ontwikkelde wel een eigen, herkenbare stijl die opgewekter oogt dan het werk van Nash.

Paul Nash, We Are Making a New World, Imperial War Museum
‘We Are Making a New World’ uit 1918, geschilderd door Paul Nash.

De vooroorlogse landschapsaquarellen van Ravilious tonen de kalmte van de Engelse countryside in een stijl die schommelt tussen modernisme en realisme. Naast landschappen schilderde hij ook alledaagse taferelen, zoals het interieur van plattelandshuizen, winkelpuien en voertuigen. Op verschillende van zijn werken is Eileen Lucy ‘Tirzah’ Garwood (1908-1951) afgebeeld, met wie hij in 1930 trouwde. Zij was zelf ook een talentvol kunstschilder en houtsnijder. Het stel kreeg drie kinderen, van wie dochter Anne Ullmann in de documentaire haar herinneringen ophaalt. Die zijn niet alleen positief, want de buitenechtelijke relaties die Eric erop nahield deden zijn echtgenote veel pijn en nadien schaamde hij zich hier erg voor.

Kleindochter Ella Ravilious, die werkt als curator in het Victoria and Albert Museum in Londen, vertelt over het werk van haar grootvader dat ze omschrijft als vrolijk. Je ziet volgens haar “dat hij echt van dingen geniet en ze schildert. Ik krijg het gevoel van zijn werk dat hij zo was als persoon.” In de documentaire worden verschillende voorbeelden van zijn werk getoond, waaronder ook zijn opdrachten voor commerciële bedrijven, zoals de ‘alfabetmok’ van Wedgwood met bij elke letter een illustratie (I van indian, J van jar, K van kettle, etc.).

Two Women in a Garden (Ravilious)
Olieverfschilderij van Eric Ravilious uit 1933. De vrouw rechts is zijn echtgenote Tirzah. De andere vrouw is Charlotte Bawden, de echtgenote van Edward Bawden. De koppels deelden begin jaren dertig een huis.

München 1938

In de documentaire komen enkele hedendaagse kunstenaars aan het woord over het werk van Eric Ravilious. Grayson Perry prijst zijn vermogen om “meesterwerken” te maken “van tamelijk onooglijke onderwerpen”. Hij benadrukt hoe moeilijk het is om met waterverf te werken, want “je hebt hiermee geen tweede kans”. Ravilious moet volgens hem “enorm zelfverzekerd zijn om te schilderen zoals dit. Zeer, zeer vaardig.”

De al eerder genoemde Alan Bennett is eveneens een bewonderaar, maar merkt wel op dat de kunstenaar niet zo goed was in het schilderen van auto’s. Hij tekende ze volgens hem “een beetje doosachtig”, als speelgoedauto’s. Een ander werk, Tea at Furlongs uit 1939, wordt door Bennett beschreven als “licht onheilspellend”. Te zien is een tafeltje met twee stoelen onder een parasol in een ommuurde tuin met daarachter glooiende velden en akkers. De tafel is gedekt en de thee staat klaar, maar er is niemand te zien. Volgens Bennett is er een gevoel dat er iets staat te gebeuren en daarom had het schilderij volgens hem ook München 1938 kunnen heten, een verwijzing naar de conferentie in de Duitse stad van een jaar eerder die vrede had moeten garanderen met het Tsjechische Sudetenland als ‘onderpand’ voor Adolf Hitler.

‘Tea at Furlongs’ - Eric Ravilious,1939
‘Tea at Furlongs’ – Eric Ravilious,1939

De Britse premier Neville Chamberlain predikte na zijn terugkeer uit München dat hij “vrede voor onze tijd” had bewerkstelligd, maar in september 1939 viel Duitsland Polen binnen en begon een nieuwe wereldoorlog die ook grote gevolgen zou hebben voor Eric Ravilious. Aanvankelijk werd hij ingedeeld bij het Royal Observer Corps dat belast was met het traceren en identificeren van vijandelijke toestellen in het Britse luchtruim. Het werk bestond uit urenlang naar de hemel turen en werd door Ravilious als deprimerend ervaren. Tegelijkertijd vond hij het ook wel weer enerverend, zo blijkt uit een brief die hij aan zijn vrouw schreef:

Eric Ravilious
Eric Ravilious
Ik werk op vreemde tijden overdag en ’s nachts en kijk vanaf de heuvel naar vliegtuigen […]. Het is als een jongensboek met de spionnen en paswoorden en allerlei andere onzin. […] Van tijd tot tijd komen er Duitsers over en dan gonst het natuurlijk van activiteit en spanning.

Kinderlijke onschuld

Op voorstel van Kenneth Clark, directeur van de National Gallery in Londen, werden vanaf 1939, net als tijdens de Eerste Wereldoorlog, kunstenaars aangewezen om ingedeeld binnen de strijdkrachten de oorlog vast te leggen in hun kunst. Eric Ravilious werd op kerstavond 1939 benoemd tot war artist en toegewezen aan de Royal Marines. Hij kreeg een uniform en de ererang van kapitein. In plaats van de vertrouwde landschappen schilderde hij voortaan bijvoorbeeld oorlogsschepen, Spitfires en verdedigingswerken. Zijn werk toont niet de gruwelen en het bloedvergieten van de oorlog, maar de esthetiek van de moderne militaire techniek die werd ingezet in de strijd tegen nazi-Duitsland.

De Chinese kunstenaar en mensenrechtenactivist Ai Weiwei, die zelf in het Imperial War Museum in Londen een grote muur- en vloerschildering maakte met als titel History of Bombs, vertelt in de documentaire dat Ravilious in zijn werk de oorlog “minder dramatisch” maakte. Een waterverfschilderij van vliegdekschip HMS Glorious in het Noordpoolgebied dat Ravilious in april 1940 maakte, noemt hij “een beetje romantisch, de kleuren en het licht, zelfs de vliegtuigen.” Het werk roept volgens hem geen angst op en is niet bloederig, maar is “meer als een sprookje” en vertolkt een “kinderlijke onschuld”.

HMS Glorious, zoals in 1940 vastgelegd door Eric Ravilous.
HMS Glorious, zoals in 1940 vastgelegd door Eric Ravilous.

De gruwelen van de oorlog waren voor de Engelse kunstenaar echter steeds dichtbij, want op 8 juni 1940 werd de eerder nog door hem geschilderde HMS Glorious door de Duitse schepen Scharnhorst en Gneisenau tot zinken gebracht, waarbij ruim 1.200 bemanningsleden omkwamen. Te midden van de spanning en onzekerheid bleef Ravilious steeds de schoonheid zien in zowel het landschap als in menselijke creaties. Zo was hij tijdens zijn verblijf in het Noordpoolgebied onder de indruk van de middernachtzon en van de kleuren van het zeewater. “De zeeën in de Poolcirkel zijn van het fijnste blauw dat je je kunt voorstellen”, schreef hij aan zijn vrouw, “een intens hemelsblauw en soms zelfs bijna zwart”.

Net zo goed was hij gefascineerd door de techniek en het interieur aan boord van onderzeeboten waarin hij meevoer en waarvan hij impressies met zijn kwast vastlegde. Het plezier dat hij had in het schilderen verdween nimmer, maar daarbij kwam in oorlogstijd ook een verantwoordelijkheidsgevoel dat door Charles Saumarez Smith, voormalig directeur van de National Portrait Gallery en National Gallery in Londen, in de documentaire als volgt wordt omschreven:

Wat Ravilious aantrok in de oorlog was het gevoel dat de wereld veranderde. In feite maakten ze [de oorlogskunstenaars] deel uit van de oorlogsinspanning en dat moet hen een sterk gevoel van verantwoordelijkheid, interesse en betrokkenheid hebben gegeven.

‘Different Aspects of Submarines’ uit 1941, door Eric Ravilious
‘Different Aspects of Submarines’ uit 1941, door Eric Ravilious

Geliefde kunstenaar

Op 1 september 1942 schreef Ravilious vanuit IJsland in een brief aan zijn vrouw dat het ijskoud was. “Het weer is aan het verslechteren, ruw en winderig en regenachtig.” Hij meldde desondanks enthousiast dat hij het aanbod had gekregen om mee te vliegen in een toestel dat op zoek ging naar een vermist geraakt Amerikaans militair vliegtuig. Hij sloot de brief af met kusjes voor de kinderen. De zoekvlucht vond een dag later plaats en Ravilious zou hiervan niet terugkeren. De kunstenaar en de vierkoppige bemanning van het Britse vliegtuig werden nimmer teruggevonden. “Het spijt me dat het bezoek van kapitein Ravilious zo tragisch is geëindigd”, schreef de bevelvoerend officier aan Ravilious’ echtgenote. “Vanuit artistiek oogpunt is zijn verlies echt betreurenswaardig en hij zal onmogelijk te vervangen zijn.” Tirzah zelf stierf negen jaar na haar man aan de gevolgen van kanker.

Kunstenaar Edward Bawden
Kunstenaar Edward Bawden (1903-1989), in 1930 geschilderd door zijn goede vriend Eric Ravilious

Een deel van de creaties van Ravilious raakte verloren in de oorlog toen een schip tot zinken werd gebracht met aan boord meer dan honderd werken van Britse oorlogskunstenaars die bestemd waren voor een propaganda-expositie in Zuid-Amerika. Een muurschildering die Ravilious voor de oorlog maakte voor Morley College in Londen ging verloren toen het schoolgebouw werd verwoest bij een Duits bombardement. Na de oorlog raakte Ravilious in de vergetelheid, totdat zijn kinderen in 1972 werk van hun vader terugkregen dat jarenlang onder een bed had gelegen in het huis van de met hun ouders bevriende kunstenaar Edward Bawden. Sindsdien is Eric Ravilious in Engeland uitgegroeid tot een geliefd kunstenaar wiens werk wordt gereproduceerd in de vorm van agenda’s, kalenders, ansichtkaarten en posters.

De documentaire Eric Ravilious: Drawn to War geeft Eric Ravilious, aan de hand van interviews met deskundigen, egodocumenten en beelden van zijn werk, de plek in de Engelse kunstgeschiedenis die hem toekomt. Wie zijn werk in het echt wil zien, kan onder andere terecht in de Towner Gallery in Eastbourne en de Fry Art Gallery in Saffron. Ravilious’ oorlogswerk wordt geëxposeerd door het Imperial War Museum in Londen.

Drawn to War

De documentaire Eric Ravilious: Drawn to War werd in het voorjaar van 2024 uitgezonden op NPO2 door de VPRO, maar is momenteel in Nederland helaas niet online terug te kijken. De dvd is te bestellen op de website van Foxtrot Films.

Kevin Prenger (1980) is verbonden aan TracesOfWar.nl. Zijn aandacht gaat uit naar de geschiedenis van de Holocaust en nazi-Duitsland. In 2015 verscheen zijn boek Oorlogszone Zoo, over de Berlijnse dierentuin tijdens de naziperiode. Verschillende boeken over de Tweede Wereldoorlog volgden: De boodschapper uit de hel, Een rechter in Auschwitz, Het masker van de massamoordenaar, Kerstmis onder vuur, Kolberg, Meer dan alleen Auschwitz, In de schaduw van Schindler en Van kinderwieg tot soldatengraf, over onderwijs en indoctrinatie van de jeugd in Hitlers Duitsland. Zie ook website of X-account.

Recent gepubliceerd

Reageer

Abonneer
Stuur mij een e-mail bij
guest
0 Reacties
Oudste
Nieuwste Meest gestemd
Inline feedbacks
Bekijk alle reacties

Gratis geschiedenismagazine

Ontvang, net als ruim 55.000 anderen, iedere week de gratis nieuwsbrief van Historiek:
0
Reageren?x
×