Pieter de Jonge
Simone Veil
Simone Veil werd als jongste van vier (drie meisjes, een jongen) geboren in een volledig in Frankrijk geassimileerd joods gezin, onder de naam Simone Annie Liline Jacob. Geheel volgens het toenmalige republikeinse ideaal was religie volledig afwezig. In een interview zou Veil eens verklaren dat ze zonder de Tweede Wereldoorlog nooit beseft zou hebben dat ze een joodse vrouw was.
Vanwege het werk van haar vader, de architect André Jacob, streek het gezin halverwege de jaren twintig neer in Nice. De Côte d’Azur begon zich te ontwikkelen tot luxe vakantiestreek. Hier groeide ze zorgeloos op in een bourgeoisgezin.
Tweede Wereldoorlog en Sjoa
Simone was 14 toen voor Frankrijk de Tweede Wereldoorlog begon. Na de capitulatie werd Frankrijk in tweeën verdeeld. Duitsland bezette het noorden en de Atlantische kust. De rest van het land, de ‘vrije zone’, kon voortbestaan als Duits protectoraat en werd bestuurd vanuit Vichy (‘Vichy-regime’) door maarschalk Pétain. Haar vader, Frans soldaat tijdens de Eerste Wereldoorlog, was zeer teleurgesteld dat uitgerekend de held van die oorlog najaar 1940 anti-Joodse wetgeving invoerde. Als plichtsgetrouw burger, volledig vertrouwend op de Franse staat, gaf hij keurig op dat hij en zijn gezin Joods waren.
Nice lag in de vrije zone, dus aanvankelijk waren de Jacobs relatief veilig. Helemaal toen het zuidoosten van Frankrijk vanaf eind 1942 beheerd werd door Italië – Mussolini had niks op met de Jodenvervolging. September 1943 ging het gebied echter over in Duitse handen.
Gezien de omstandigheden zou Veil twee keer uitzonderlijk geluk hebben. Bij aankomst drukte een gevangene haar op het hart te zeggen dat ze al achttien was. Als minderjarige was ze anders na selectie direct vergast. Een paar maanden later vond een vrouwelijke Poolse kapo naar verluidt dat ze ‘te mooi was om te sterven’. De kapo wilde haar overplaatsen naar een kamp met een minder hard regime, waarop Simone antwoordde niet te gaan zonder haar moeder en zus – wat de kapo nog toestond ook.
Van het gezin zouden alleen de dochters de oorlog overleven. Zus Denise was het verzet ingegaan. In 1944 werd zij opgepakt, maar de Duitsers herkenden haar niet als Joods en stuurden haar naar Ravensbrück.
Huwelijk en loopbaan bij de rechterlijke macht
In 1945 ging Simone rechten en politicologie studeren in Parijs. Direct na de oorlog werd nog geen aandacht besteed aan de Jodenvervolging. De nadruk lag op de Vrije Fransen en het verzet (Denise paste in dit beeld). Ze leefde op toen ze verliefd werd op een andere student, Antoine Veil. Eveneens Joods, maar met zijn familie tijdig uitgeweken naar Zwitserland. Oktober 1946 trouwden ze.1 Ze kregen drie zonen, de oudste werd november 1947 geboren.
Echtgenoot Antoine ambieerde een ambtelijke carrière. Tussen 1953-1955 doorliep hij de ENA, het prestigieuze opleidingsinstituut voor hogere ambtenaren. Daarvoor vervulde hij een diplomatieke functie, waarvoor het gezin in 1950 verhuisde naar Wiesbaden, Duitsland. Gezien de Jodenvervolging een opmerkelijke keuze. De Veils maakten echter onderscheid tussen het naziregime en de Duitsers zelf. Ze waren al vroeg voorstander van Frans-Duitse toenadering.
Hoe belangrijk ze familie ook vond, Simone wilde ook werken. Dat was ongebruikelijk in het conservatieve Frankrijk. Veil wilde advocaat worden, maar Antoine vond het onwenselijk dat een moeder de hele dag met criminelen zou omgaan. In ambtelijke kringen werd bovendien neergekeken op advocaten. Compromis: Simone volgde de opleiding voor de magistratuur. Als ambtenaar bij Justitie werd ze verantwoordelijk voor de gevangenissen. Zelf gevangen geweest, verbeterde ze de behandeling van gevangenen in vrouwengevangenissen. Na het uitbreken van de Algerijnse onafhankelijkheidsoorlog liet ze Algerijnse gevangenen overkomen naar Frankrijk, omdat anders mishandeling dreigde.
Overstap naar de politiek
De Veils waren politiek bewust. In het naoorlogse Frankrijk was een sterk onderscheid tussen links en rechts. Daarnaast bestond binnen links verschil tussen communisten en socialisten en binnen rechts tussen centristen (centrumrechts, liberalen, christen-democraten) en conservatieven. De Veils neigden naar het centrum, Antoine centrumrechts en Simone centrumlinks. Antoine was actief in de christen-democratische MRP. Simone, die zich als liberaal beschouwde, sympathiseerde met de socialist Pierre Mendès France. Ze waren afkerig van de communisten, maar ook van Charles de Gaulle. Pas toen de laatste in 1969 aftrad als president en werd opgevolgd door Georges Pompidou, konden de politieke loopbanen van Antoine en Simone beginnen.
In 1969 trad Simone toe tot het kabinet van justitieminister René Pleven. Premier werd Jacques Chaban-Delmas, die binnen de gaullistische beweging tot de linkervleugel behoorde. In 1974 overleed Pompidou. In de eerste ronde van de presidentsverkiezingen stemde ze op Chaban-Delmas. De liberaal Valéry Giscard d’Estaing werd uiteindelijk president.
Giscard was een liberaal. Rechts had de parlementaire meerderheid, maar binnen rechts waren de liberalen een meerderheid. Daarom benoemde hij de conservatieve Jacques Chirac tot premier. De ironie wil dat het juist Chirac was die Simone voordroeg als minister, op haar gewezen door adviseurs. Zodoende werd Simone de eerste vrouwelijke minister van Gezondheid.
La loi Veil: legalisering abortus
Sinds koning Lodewijk XIV heeft de Franse staat altijd ingegrepen in de economie (‘dirigisme’) en ook Frans rechts is voorstander van een sterke, machtige staat. Een uitzondering vormen de liberalen – consequent een minderheid binnen Frans rechts. President Giscard had de gaullisten nodig voor een parlementaire meerderheid. Hij zag daarom (voorlopig) af van economische liberalisering. Wel wilde hij op immaterieel terrein liberalisering. Gezien de culturele omwenteling van de jaren zestig en ‘mei 1968’ was dat wellicht ook politiek realistisch.
Door de veranderde seksuele moraal was het aantal ongewenste zwangerschappen toegenomen. Minister Veil verruimde daarom de mogelijkheden om aan anticonceptiemiddelen te komen. Ze dankt haar politieke reputatie vooral aan het – tegen een conservatieve meerderheid in – aangenomen krijgen van een wetsvoorstel om abortus wettelijk toe te staan. Wat haar betreft bleef abortus een uitzondering, een laatste redmiddel. Ze constateerde alleen dat abortussen altijd hadden plaatsgevonden, ook al was het verboden. Die illegale abortussen gebeurden vaak onveilig. Dan was het wat Veil betreft wenselijker om het legaal te laten plaatsvinden, onder medisch verantwoorde omstandigheden. Veel conservatieven stemden tegen, met hulp van de oppositie werd ‘de wet-Veil’ begin 1975 echter toch aangenomen.
Dit huzarenstukje maakte haar Frankrijks bekendste minister en een feministisch icoon. Aan het einde van het jaar riep een leidend opinietijdschrift haar uit tot ‘man van het jaar’.
In 1976 sprak zij in een tv-interview voor het eerst publiekelijk over haar ervaringen tijdens de Sjoa.
Eerste voorzitter van het Europese parlement
De meningsverschillen binnen Frans rechts werden nu geformaliseerd. Chirac richtte een eigen partij op, de (neo)gaullistische Rassemblement pour la République (RPR). De liberalen zouden zich verenigen in de Union pour la démocratie française (UDF). Bij de parlementsverkiezingen van 19782 behield rechts de meerderheid, maar werd de RPR groter dan de UDF
In 1979 konden de burgers van de Europese Gemeenschap voor het eerst direct de samenstelling van het Europese parlement kiezen. ‘Europa’ was altijd een twistappel gebleven: centrum voor, conservatieven kritisch tot tegen. Chirac besloot die verschillen te benadrukken: hij werd zelf lijsttrekker van de lijst ‘Verdediging van de belangen van Frankrijk in Europa’. Bij lijsttrekkersdebatten viseerde hij vooral de lijsttrekker van de UDF. Drie keer raden wie Giscard daarvoor had gevraagd….
In de politiek moet zakelijk en privé vaker gescheiden worden, maar dit was voor de Veils toch een koude douche. De spanningen tussen Giscard en Chirac hadden de verhouding tussen de laatste en Simone eerder nooit geschaad. In 1975 waren de families Chirac en Veil zelfs samen op vakantie gegaan. Electoraal bleek het niet te lonen om Frankrijks populairste politica aan te vallen: de UDF werd de grootste, de lijst van Chirac slechts vierde.
Simone zou tot 1993 zetelen in het Europese parlement. Van 1979 tot 1982 was zij hiervan de eerste vrouwelijke voorzitter. In 1984-1989 was zij fractievoorzitter van de liberalen.
Aan haar pro-Europese gezindheid hoefde nooit getwijfeld te worden. In Frankrijk zijn politieke verhoudingen echter zowel vloeibaar als onoverzichtelijk. In 1984 was zij lijsttrekker van een gezamenlijke lijst van UDF en RPR, die de grootste werd. Deze combinatie herhaalde dit in 1989 – met Giscard als lijsttrekker. In beide gevallen zouden de Franse liberalen en conservatieven ná de verkiezingen deel uitmaken van verschillende fracties, de een pro-Europees en federalistisch, de ander kritisch en voor behoud van de natiestaat.
Terugtrekking uit de politiek, niet uit de openbaarheid
Na de parlementsverkiezingen van 1993 zou Simone Veil nog één keer minister worden, van Sociale Zaken en Volksgezondheid onder de rechtse premier Balladur. In 1996 was zij een van de tien (vijf van links, vijf van rechts) ondertekenaars van het ’Manifeste des dix pour la parité’ in het liberale opinieweekblad L’Express. Hierin werd gepleit voor evenveel mannen als vrouwen op de kieslijsten. Dit werd in 2000 een wettelijke verplichting in Frankrijk (en werd het later ook in België).
2007 werd een memorabel jaar. Veil legde beide functies toen neer. Zij bracht haar memoires uit (in 2009 in het Nederlands vertaald als Een leven). En zij zou verbazing wekken door, hoewel uitgesproken liberaal, haar steun uit te spreken aan de uiterst conservatieve presidentskandidaat Nicholas Sarkozy. Dit terwijl centrist François Bayrou kansrijk leek (hij haalde de tweede ronde) en de socialisten een vrouwelijke kandidaat hadden, Ségolène Royal.
In 2008 werd zij lid van de Académie française. In 2012 was zij aanwezig bij het oprichtingscongres van de Union des démocrates et indépendants (UDI), feitelijk de reïncarnatie van de UDF (die in 2002, om president Chirac aan een meerderheid te helpen tegen Jean-Marie Le Pen, met de RPF was opgegaan in de Union pour un mouvement populaire, UMP)
Familie
Doordeweeks was Simone Veil politica, het weekend draaide om het gezin. De kinderen en kleinkinderen (twaalf in totaal) kwamen vaak bijeen in hun appartement in Parijs of het buitenhuis in Normandië. Haar echtgenoot Antoine had op de achtergrond een rol gespeeld bij het bewegen van zijn partijgenoten om voor haar abortuswet te stemmen. Door haar daaropvolgende populariteit moest hij zijn eigen politieke ambities opgeven. Hij richtte zich voortaan op een carrière in de private sector. In de jaren zeventig was hij nog de enige echtgenoot van een vrouwelijke minister. Hij vervulde de rol goed, al verschillen de bronnen over de vraag of hem dit persoonlijk moeite kostte. Hij overleed april 2013.
Van het gezin Jacob hadden alleen de dochters de oorlog overleefd. Simone vernoemde haar oudste zoon naar haar broer, Jean. Haar zus Madeleine (doorgaans ‘Milou’ genoemd) overleed in 1952, samen met zoontje Luc, door een verkeersongeluk. In 2002 overleed middelste zoon Claude-Nicolas.
Eind 2004 stelde Simone haar oudste kleinkinderen voor om samen Auschwitz te bezoeken. Wat ze ook gedaan hebben, midden in de winter.
Uitvaart
Juni 2017 overleed Simone Veil, net geen 90 jaar oud. De uitvaart werd een nationale plechtigheid op de binnenkoer van het Hotel des Invalides. Zij had zich als agnost beschouwd, toch werd op haar verzoek hierbij de kaddisj uitgesproken, één van de belangrijkste gebeden in het Jodendom.
President Macron sprak de lijkrede uit en kondigde aan dat zij en haar echtgenoot bijgezet zouden worden in het Panthéon. Dit vond plaats op 1 juli 2018.
Lees ook: Simone Veil bijgezet in het Panthéon
Boek: Simone Veil – Autobiografie
Voor dit artikel is gebruik gemaakt van de documentaire Simone Veil, albums de famille, 3 december 2019 uitgezonden op TV5Monde
2 – Tot 2002 waren parlementsverkiezingen om de vijf jaar en presidentsverkiezingen om de zeven. Zeven. In theorie, want de president kon ervoor kiezen om het parlement te ontbinden en daarvoor nieuwe verkiezingen uit te schrijven.
