Het leven van Daniel Defoe was net zo avontuurlijk als zijn romans

Weinig levens zijn zo afwisselend en spannend geweest als dat van de homo universalis Daniel Defoe (1660-1731). Hij was koopman, spion voor de Engelse regering, wereldverbeteraar en niet in de laatste plaats auteur van zeker driehonderd publicaties: romans, pamfletten, reisverhalen en journalistieke artikelen. Hij behoorde tot de eerste generatie van romanschrijvers en journalisten.

Het woelige Engeland tijdens het leven van Defoe

Defoe werd in 1660 in Londen geboren als Daniel Foe, zoon van een handelaar in talg, vet van schapen of runderen. Zijn ouders waren presbyterianen, vergelijkbaar met de gereformeerde protestanten in Nederland.

Toen Daniel Foe werd geboren, lag de Engelse Burgeroorlog de mensen nog vers in het geheugen. Die had van 1639 tot 1651 gewoed in Engeland, Ierland en Schotland. Het was een strijd geweest tussen koningsgezinde burgers die koning Charles I steunden, de zogenoemde cavaliers, en protestanten die meer parlementaire invloed wilden, de zogeheten roundheads. Het conflict werd in 1651 gewonnen door het leger van de roundheads, het New Model Army, aangevoerd door de puritein Oliver Cromwell.

Cromwell liet Charles I in 1649 onthoofden en werd zelf staatshoofd. De Engelse Burgeroorlog leidde dus tot het einde van de Engelse monarchie en er kwam een parlementaire republiek. Maar het parlement zegde het vertrouwen in Cromwell op, waarop deze in 1653 een staatsgreep pleegde en als alleenheerser ging regeren. Hij liet in 1654 een nieuwe republikeinse grondwet invoeren en gaf zichzelf de titel lord protector. Tijdens zijn puriteinse ‘Protectoraat’ waren de theaters gesloten, heerste censuur en waren alleen religieuze kunstvormen toegestaan. Cromwell stierf in 1658.

In 1660, het jaar van de geboorte van Daniel Foe, volgde de Restauratie van het koningschap. Koning Charles II van het Schotse huis Stuart werd op de troon gezet. In 1665 en 1666, toen Daniel vijf jaar oud was, werd het land getroffen door een pestepidemie. Defoe deed later, in 1722, in Dagboek van het pestjaar verslag van de verschrikkingen tijdens de epidemie. Waarschijnlijk maakte hij daarbij gebruik van het ooggetuigenverslag van zijn oom Henry Foe.

Charles II, een fervent francofiel, had jarenlang in ballingschap geleefd. Hij benoemde aan zijn hof kunstenaars die hij van het Europese vasteland had meegenomen. De puriteinse Defoe merkt in Dagboek van het pestjaar schamper op dat de frivoliteit van het hof een niet onbelangrijke oorzaak was van de pestepidemie. Het hof was van Londen naar Oxford gevlucht en had zich niet dankbaar getoond dat het de pestepidemie had overleefd.

In 1688 werd de katholieke koning James in de Glorious Revolution afgezet en vervangen door zijn Anglicaans opgevoede dochter Mary Stuart en haar Nederlandse man, de protestantse Willem III van Oranje. Willem was in november 1688 met een groot expeditieleger geland in Devon. Terwijl hij oprukte naar Londen viel het leger van James uit elkaar. James vluchtte naar Frankrijk. In april 1689, terwijl Nederlandse troepen Londen bezetten, benoemde het parlement Willem en Mary tot gezamenlijke monarchen van Engeland en Ierland. Tot zijn dood in 1702 combineerde Willem de rollen van Nederlandse stadhouder en Britse vorst.

In deze jaren vonden bovendien de vier Engels-Nederlandse Oorlogen plaats. De eerste begon in 1652 en de vierde eindigde in 1784. Deze speelden zich vooral af op zee en gingen om handelsroutes en -privileges. Belangrijke momenten waren de zeeslag bij Lowestoft in 1665, waarbij de Nederlanders verloren, en de aanval van admiraal Michiel De Ruyter op Chatham in 1667, waarbij veel Engelse schepen werden verbrand of buitgemaakt door de Nederlanders.

In 1707, ten slotte, werden Engeland en Schotland verenigd tot één koninkrijk, iets waar Daniel Defoe ook een rol bij speelde in zijn tijd als spion.

Sokkenhandelaar en schuldenaar

Toen Daniel veertien jaar oud was, plaatste zijn vader hem op een opleiding voor dominees, die hij in vijf jaar voltooide. Dit was waarschijnlijk een degelijke school, want hij schreef en sprak Frans en kon Latijn, Grieks, Spaans en Italiaans lezen. Daarna besloot hij echter niet te kiezen voor zijn religieuze roeping, maar handelaar in sokken en kousen te worden. Af en toe was hij zelfs voor zaken in Spanje, maar in 1692 eindigde zijn eerste commerciële avontuur in een vlucht voor zijn schuldeisers.

Later beweerde hij dat zijn schulden waren ontstaan omdat hij het slachtoffer was geworden van oplichting. Defoe heeft later ook nog een baksteen- en dakpannenfabriekje gehad, een plezierboot geëxploiteerd en wijn geïmporteerd van het Europese vasteland. De commerciële avonturen van Defoe waren niet bijzonder lucratief en hij moest vaak op de vlucht voor zijn schuldeisers. Hij belandde ook diverse keren in de gevangenis vanwege zijn schulden.

Activistische dissenter en revolutionair

Daniel trouwde in 1684 met Mary Tuffley, een rijke koopmansdochter. Het huwelijk hield goed stand en ze kregen acht kinderen. Toen hij net een jaar getrouwd was, deed Defoe mee aan de Monmouth-opstand of de Hooivorkopstand. Dit was een protestantse poging, geleid door de hertog van Monmouth, om de katholieke koning James af te zetten. Defoe was namelijk dissenter. Dit betekende dat hij behoorde tot een groep protestanten die zich verzetten tegen staatsbemoeienis met de kerk. De officiële kerk was de Anglicaanse, de Church of England. Die was anderhalve eeuw eerder ontstaan, na de ruzie van Henry VIII met het Vaticaan, dat geen toestemming wilde geven voor zijn scheiding.

Maar er waren in Engeland veel meer verschillende geloofsgemeenschappen: katholieken, vooral Ieren en Schotten, en dissenters, een verzamelnaam voor vele kerkjes en sektes, zoals de presbyterianen, een soort gereformeerden waartoe Defoe behoorde, de baptisten (doopsgezinden), quakers, levellers en diggers.

In het vroegmoderne Engeland werd dus diep nagedacht over religie en de inrichting van de maatschappij. De diggers waren een soort communisten die leefden in kleine plattelandsgemeenschappen waar niemand meer mocht bezitten dan een ander. De levellers pleitten voor gelijkheid voor de wet voor zowel mannen als vrouwen, algemeen kiesrecht en godsdienstvrijheid. Hun ideeën hebben later invloed gehad in de Franse Revolutie en beïnvloedden de Amerikaanse grondwet van 1789, maar de kerk en de aristocratie in het zeventiende-eeuwse Engeland beschouwden deze beweging natuurlijk als een existentiële bedreiging.

Dissenters hadden geen volledige burgerrechten en dat beperkte de carrièrekansen van Defoe. Ambtenaren en officiële ambtsdragers moesten lid zijn van de Anglicaanse Kerk. Ook mochten dissenters niet studeren aan de universiteiten. Daarom was de jonge, intelligente Defoe waarschijnlijk naar een opleiding voor predikanten gestuurd. De dissenters richtten dus hun eigen kerken en scholen op. In zekere zin was de situatie vergelijkbaar met de verzuiling in Nederland, waar elk gezindte zijn eigen scholen en andere instellingen had.

Satirisch dichter en activist tegen vreemdelingenhaat

Na 1700 begon de bloeiperiode van Defoe als politiek schrijver. In het gedicht The True-Born Englishman (De rasechte Engelsman) verdedigde hij de in Nederland geboren protestantse koning Willem III tegen de groeiende vreemdelingenhaat van de Engelsen. Dit gedicht was een satire of hekeldicht. Defoe hield de Engelsen voor dat ze slechts een Mongrel half-Bred Race (ras van bastaarden en halfbloeden) waren, die het zich niet konden permitteren om te klagen over een koning van Hollandse afkomst.

In het anoniem gepubliceerde pamflet The Shortest Way with the Dissenters (te vertalen als ‘Korte metten met de dissenters’), dat waarschijnlijk ook was bedoeld als satire, pleitte Defoe voor een keiharde aanpak van de dissenters. De conservatieve (Tory) regering begreep zijn satirische insteek niet en beschouwde het schotschrift als gevaarlijke desinformatie waarmee ze in een kwaad daglicht werd gezet.

Defoe werd wegens ‘publicatie van een opruiend geschrift’ veroordeeld tot het schandblok en een gevangenisstraf. Het schandblok was niet zonder risico. Iedereen mocht troep naar de veroordeelde gooien en sommigen kiepten zelfs potten met urine en uitwerpselen over hem leeg, of bekogelden hem met stenen. Defoe schijnt bij die gelegenheid echter te zijn beschermd door zijn vrienden, die zelfs kopieën van zijn pamflet aan het aanwezige publiek wisten te verkopen.

Spion en journalist

Robert Harley, hertog van Oxford en hoofd van de ‘geheime dienst’ van de Tory-regering, liet Defoe vrij in ruil voor diens toezegging dat hij zou gaan werken als geheim agent voor de Tories, die overigens ook een deel van zijn schulden betaalden. Defoe’s geheime werk bestond aanvankelijk vooral uit heimelijke beïnvloeding: aanvallen op de Whigs in zijn krant The Review, die een tijd lang drie keer per week verscheen.

Harley stuurde Defoe in 1706 naar Schotland als spion van de Engelse regering. Hij moest zijn broodheer in Londen verslag doen van de Schotse publieke opinie over de eenwording met Engeland (Act of Union), en deze beïnvloeden ten gunste van de eenwording. Maar Defoe bleef werken voor de regering toen de Whigs aan de macht kwamen. De Whigs waren protestanten, die zich tegen de katholieke koningen van het huis Stuart richtten en voorstanders waren van een constitutionele monarchie, waarbij de koning samen met het parlement regeerde.

Inmiddels had Defoe ook The Storm gepubliceerd, een kort journalistiek werkje over de orkaan die Engeland trof in november 1703. Hij had advertenties in kranten gezet om in contact te komen met ooggetuigen van de natuurramp en bij het schrijven van het boekje baseerde hij zich op hun verslagen. Gezien de innovatieve aanpak van Defoe, wordt dit werkje wel beschouwd als de eerste journalistieke tekst in de Engelse taal.

Schrijver van romans, reisboeken en zelfhulpboeken

Defoe merkte kennelijk dat hij meer succes had als schrijver en journalist dan als ondernemer. Ondanks het verbod van The Shortest Way with Dissenters was The True-Born Englishman een ongekende bestseller geworden. Er kwamen tien officiële herdrukken en vele illegale kopieën van uit. Defoe stelde zich nadien altijd voor als ‘de auteur van The True-Born Englishman’. Hij voelde goed aan wat de mensen wilden lezen. Bovendien was er geen Netflix of Spotify. De mensen die konden lezen, in Engeland rond 1700 circa 70% van de mannen en 20% van de vrouwen, brachten hun schaarse vrije tijd graag door met het lezen van de onderhoudende romans, pamfletten, reisboeken of zelfhulpboeken van Defoe.

Pas rond zijn zestigste jaar schreef Defoe zijn bekendste werken. In 1719 kwam Robinson Crusoe uit, een avonturenverhaal over een schipbreukeling die jaren op een verder onbewoond eiland overleeft in gezelschap van ‘de wilde’ genaamd Vrijdag. Dit werk is typisch voor het vroegmoderne, mercantilistische Engeland en de bevolkingsgroep van protestantse ondernemers waar Defoe toe behoorde. Het waren kooplieden die lucratieve koloniën wilden vestigen in verre gebieden en die dus nieuwsgierig waren naar de avonturen van zeevaarders in die verre oorden. Tegelijk zagen ze daarbij voor zichzelf de taak weggelegd om beschaving en christendom te brengen aan de inheemse bevolking van die gebieden. De lezers vroegen zich nauwelijks of niet af of het echt gebeurd was.

Gezien het succes van Robinson Crusoe schreef Defoe meer avonturenboeken over Robinson Crusoe en over piraten, zoals Captain Singleton (‘Kapitein Singleton’). Verder schreef hij zelfhulpboeken als The Complete English Tradesman (‘De volleerde Engelse koopman’) en The Family Instructor (‘Handboek voor het gezin’) en verhandelingen over de inrichting van een moderne maatschappij, zoals An Essay Upon Projects (‘Een essay over projecten’). In dit laatste werk zet hij zijn ideeën uiteen over de inrichting van een moderne maatschappij met een goed wegennetwerk, een goed functionerend bankenstelsel, verzekeringen, en goede scholing, ook voor vrouwen.

Defoe schreef bovendien reisboeken als A Tour thro’ the Whole Island of Great Britain (‘Een reis door heel Groot-Brittannië’), weer een bestseller die gretig gelezen werden door het algemene publiek, dat vrijwel zijn hele leven in hetzelfde dorp of dezelfde stad verbleef. Zijn kennis van het provinciale Engeland had Defoe grotendeels opgedaan tijdens de omzwervingen die hij had gemaakt om aan zijn schuldeisers te ontkomen.

Het is niet altijd met zekerheid vast te stellen of Defoe werkelijk de auteur was van titels van genoemde genres die in het vroegmoderne Engeland werden uitgegeven. Anderen gaven hun werken namelijk graag uit onder Defoe’s succesvolle naam om de verkoop te stimuleren.

Naast de bovengenoemde titels begon Defoe in deze periode ook meer serieuze literatuur te schrijven, waarin de karakters van de hoofdpersonen beter werden uitgewerkt: Moll Flanders en Roxana, twee schelmenromans, over de wederwaardigheden van vrouwen die wel courtisanes kunnen worden genoemd. Hun lot varieert enorm, van ernstige armoede tot grote rijkdom. Roxana en Moll Flanders hebben relaties met verschillende mannen, van wie ze ook kinderen krijgen. Daarom kwalificeren ze zichzelf regelmatig als whore (hoer) of wicked (slecht), hoewel Roxana ook pleit voor de zelfstandigheid van de vrouw en tegen de huwelijkse staat, waarin de vrouw niets in de melk te brokkelen heeft:

Bronnen ▼