De ‘Lunatic Express’: zo staat de eerste spoorlijn van Kenia in de volksmond bekend. In 1896 begonnen de Britten met de aanleg ervan, hoewel menig politicus in Londen het project als ‘utopisch’ bestempelde. Een spoorlijn door een savanne vol met wilde dieren zoals olifanten, leeuwen en jachtluipaarden? En het overwinnen van een hoogteverschil van zevenentwintighonderd meter, waaronder een aantal extreem steile hellingen, leek eveneens aan waanzin te grenzen.
De geschiedenis van dit spoorwegproject begon in Mombasa, de hoofdstad van Brits Oost-Afrika en gelegen aan de Indische Oceaan. Deze duizend jaar oude handelspost lokte mensen van heinde en verre, zowel uit Afrika, Europa als het Midden-Oosten. Symbool hiervoor is nog altijd de ‘Mackinnon Market’, genoemd naar de Schotse zakenman en reder Sir William Mackinnon (1823-1893). Hij was het die eind negentiende eeuw met het idee kwam voor een spoorlijn om exotische waren uit het binnenland naar de kust te transporteren zoals olifantsslagtanden, luipaardvellen en neushoornhoorn. Deze konden daar dan verhandeld worden tegen zwarte peper uit Zanzibar, komijn uit Soedan en specerijen uit India, die door Perzische zeevaarders langs de Oost-Afrikaanse kust vervoerd werden tot Mozambique aan toe.
Vanuit Mombasa moest de lijn westwaarts naar de Tsavo-rivier gaan lopen, waar nu het grootste natuurpark van Kenia naar genoemd is. In de nabijgelegen nederzetting Voi kwam een station met spoorwegemplacement, waar de lokale bevolking plaats voor moest maken. De Britten lieten duizenden Indiase dagloners, ofwel koelies, aanvoeren om de spoorbedding te graven, railstaven te leggen en bruggen te bouwen. Na de afschaffing van de slavernij werden zij als dwangarbeiders gerekruteerd vanwege hun ervaring met de aanleg van spoorwegen in Brits-Indië. In Afrika kwamen zij echter in een compleet ander landschap terecht, waar ze te kampen kregen met wilde dieren, malaria en een verzengende hitte.

“What it will cost no words can express,
What is its object no brain can suppose,
Where it will start from no one can guess,
Where it is going to nobody knows,
What is the use of it, none can conjecture,
What it will carry, there is none can define,
And in spite of George Curzon’s superior lecture,
It is clearly naught but a lunatic line.
Gedurende de vijfjarige bouw kwamen meer dan tweeduizend van hen om het leven door ziekte en ongelukken. In 1898 vielen twee leeuwen de barakken van een bouwplaats binnen en zaaiden daar dood en verderf onder de arbeiders. Ze kwamen bekend te staan als de ‘menseneters van Tsavo’ en waren aanleiding voor vragen in het Britse parlement en artikelen in Franse kranten. Pas nadat militairen enkele leeuwen gedood hadden kon de bouw van de spoorlijn worden voortgezet.
Er leefden destijds tientallen stammen in het gebied dat pas vanaf 1920 Kenia ging heten. De Britten maakten gebruik van de gelegenheid om de gebieden aan weerszijden van de spoorlijn in te lijven. De dorpsbewoners werden vervolgens verdreven naar gronden die doorgaans minder vruchtbaar waren en probeerden daar hun tradities zo goed mogelijk voort te zetten. Verschillende stammen kwamen hier tegen in opstand, wat echter met geweld werd onderdrukt. Hun dorpen werden platgebrand, veestapel gedood en stamhoofden omgekocht.
Nairobi
Met veel moeite legden de Britten de eerste driehonderddertig kilometer aan, tot ze een brede kloof bereikten. Deze Rift-vallei strekte zich aan de voet van een hoogvlakte uit en werd bevolkt door de Masai die er met hun kuddes runderen doorheen trokken. In de loop der jaren ontstond op deze plaats een compleet nieuwe stad: Nairobi, de toekomstige hoofdstad van het land. De ingenieurs stonden voor de uitdaging om een vierhonderd meter diepe afgrond te overbruggen en legden daarom eerst een grote bouwwerf aan. Die groeide uit tot een nederzetting, waaruit later de stad voortkwam.

Nairobi betekent in de taal van de Masai ‘koele rivier’ en de Britten namen later deze naam over. De stad telt ondertussen vijf miljoen inwoners, maar het spoorwegdepot waaruit ze is ontstaan bestaat nog altijd. Daar staan ook nog de stoomlocomotieven die de treinen trokken waarmee de kolonisten begin vorige eeuw de binnenlanden introkken om daar hun landbouwondernemingen te vestigen. De koffie en thee die daar verbouwd werden bereikte via de spoorlijn de haven van Mombasa en uiteindelijk het vaderland.
Tegelijkertijd trokken steeds meer Indiase gastarbeiders en verdreven inheemsen naar Nairobi, dat in 1907 de nieuwe hoofdstad werd. Tot de verschillende gemeenschappen behoren ook de Sikhs die naast het station een tempel bouwden. Deze werd in 1903 ingewijd en is daarmee de oudste van Afrika. De bezoekers voelen er zich vandaag de dag nog verbonden met hun voorouders, want na de koelies kwamen er ook handelaren, artsen en soldaten naar Kenia om hun geluk te beproeven.
Om hun machtspositie te kunnen handhaven speelden de Britten de verschillende gemeenschappen tegen elkaar uit, waarvan vooral de Indiërs het slachtoffer waren. Tijdens de kolonisatie dienden zij min of meer als ‘bliksemafleider’ voor de ontevredenheid onder de inheemse bevolking, omdat de overheersers hen ervan beschuldigden in alsmaar grotere getalen het land binnen te komen en de arbeidsplaatsen in te pikken.

Ondanks deze spanningen werd Kenia in 1963 onafhankelijk en de nieuwe regering bood de voormalige koelies de gelegenheid om in het land te blijven. In 2017 werden ze als bevolkingsgroep officieel erkend en ontvingen toen de stammenstatus. Dat mag op het eerste gezicht vreemd klinken voor een niet-inheemse gemeenschap, maar het was voor hen de enige mogelijkheid om zich politiek te integreren.
Naast de Masai, Taita en Kikuyu behoren de nakomelingen van de Koelies nu tot de vierenveertig belangrijkste stammen van het land. Het is een ontwikkeling die de voormalige koloniale machthebbers zich waarschijnlijk nooit hebben kunnen voorstellen. Tot 1920 bestond Kenia als land nog niet eens, maar in een eeuw tijd bracht een spoorlijn een land tot stand waarin uiteenlopende etnische groeperingen hun plaats gevonden hebben. De ‘Lunatic Express’ mag dan wel veel leed veroorzaakt hebben, de spoorlijn is ook de ruggengraat van het land gaan vormen die honderddertig jaar later de Kenianen nog steeds samenbrengt.
Bronnen â–¼