Er zullen nauwelijks toeristen Berlijn verlaten die geen bezoek hebben gebracht aan de resten van de Berlijnse Muur. In het bijzonder aan dat circa 1300 meter lange deel dat East Side Gallery wordt genoemd. Dit deel behoort tot de belangrijkste bezienswaardigheden van de stad met werken van tientallen kunstenaars. Geen bezoeker laat zich een “selfie” ontnemen van het beeld van de “socialistische broederkus”, de iconische schildering van de elkaar inning kussende Russische leider Leonid Brezjnev en de Oost-Duitse leider Erich Honecker. In dit artikel een korte geschiedenis van “de Kus”.
De Berlijnse Muur
Sinds het einde van de oorlog in 1945 had de leidende partij in Oost-Duitsland (sedert 1949 Duitse Democratische Republiek), de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (SED), met steun van de Russen een dictatuur in dat land gevestigd. Grote delen van de bevolking stond het maatschappelijk en economisch systeem tegen. Hierdoor ontstond vanaf eind jaren veertig een snelgroeiende vluchtelingenbeweging richting de Bondsrepubliek Duitsland. Medio 1961 had de DDR een zesde van haar bevolking verloren, circa vier miljoen burgers. Het land dreigde leeg te bloeden. Sinds 1952 was de grens tussen de DDR en de Bondsrepubliek al gesloten en werd de directe route voor vluchtelingen steeds gevaarlijker. Velen maakten daarom gebruik van de nog open sectorgrenzen in Berlijn om van Oost-Berlijn naar West-Berlijn en de Bondsrepubliek te vluchten.
Op 13 augustus 1961 werd een begin gemaakt met de afsluiting van de grenzen rond West-Berlijn, eerst met prikkeldraad en een paar dagen later met muren. Op deze manier probeerde men een einde te maken aan de leegloop. Tegelijkertijd wilde de SED haar macht consolideren en haar soevereiniteit aan de buitenwereld tonen. Ondanks prikkeldraad en muren kon de vluchtbeweging niet volledig worden gestopt. Daarom werden de grensbarrières in Berlijn tot 1989 voortdurend verbeterd.

Nadat Michail Gorbatsjov in 1985 secretaris-generaal van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie werd, veranderde de politieke situatie in het Oostblok langzaam. Aanvankelijk probeerde hij de ernstige economische en sociale problemen aan te pakken door middel van binnenlandse politieke hervormingen. In 1988 liet hij het politieke principe van de beperkte soevereiniteit van de landen van het Warschaupact varen. Dit vormde de basis van het Sovjet-buitenlands beleid (de zogenaamde Brezjnev-doctrine). Door de politieke hervormingen konden de landen van het Oostblok meer hun eigen nationale beleid bepalen. De Hongaarse toenadering tot het Westen leidde op 2 mei 1989 tot de ontmanteling van het grenshek in Hongarije, waarmee het eerste gat in het ‘IJzeren Gordijn’ ontstond.
De SED wilde de hervormingskoers van de Sovjet-Unie niet volgen. Er ontstond een brede protestbeweging in de DDR en massale protesten en vluchtelingenbeweging maakten in 1989 een einde aan de dictatuur. De SED werd gedwongen de teugels te laten vieren en verleende uiteindelijk vrijheid van reizen. Na de onjuiste aankondiging van een nieuwe emigratiewet tijdens een persconferentie viel op 9 november 1989 in de loop van de avond, onder massale druk de Berlijnse Muur. Dit betekende ook de definitieve ondergang van de DDR.
De muur wordt kunst
Waar tot voor kort mensen door Oost-Duitse grenswachten werden doodgeschoten grepen kunstenaars enkele dagen na de val van de Berlijnse Muur de kans om de oostelijke zijde te beschilderen. De oostelijke grenswachten schilderden aanvankelijk de afbeeldingen op de muur op de Potsdamer Platz echter meteen over. Kort daarna presenteerden twee kunstenaars het idee om van de muur “de grootste galerie ter wereld” te maken. In diverse gesprekken met autoriteiten van de DDR werd uiteindelijk overeenstemming bereikt over het deel van de muur in de Mühlenstraße tussen het Ostbahnhof en de Oberbaumbrücke over een lengte van 1300 meter. Kunstenaars uit de hele wereld werden opgeroepen een bijdrage te leveren.
Aangespoord door de plotselinge veranderingen in de wereld, kwamen kunstenaars uit de hele wereld naar Berlijn. Ze wilden met hun werken een vooruitzicht van vreugde, vrijheid, verzoening en nieuwe hoop bieden en tevens als een herinnering aan het inhumane Oost-Duitse grensregime. Zo groeide de voormalige grijze betonnen kolos uit tot de langste openluchtgalerie ter wereld. Het overblijfsel uit de tijd van de scheiding werd een fantasierijk gedenkteken.

Muurschilderingen waren al een hoogtepunt voor bezoekers van Berlijn, maar deze waren alleen te vinden aan de westelijke kant van de muur. Hier kwam nu de oostelijke kant bij. Honderdachttien artiesten uit eenentwintig landen schiepen de East Side Gallery. Voor de eerste maal schilderden ze aan de oostelijke kant van de muur, in ’s-werelds langste openlucht galerie. Juist op die plek waar minstens vijftien mensen de dood vonden bij een vluchtpoging over de Spree, doodgeschoten of verdronken. Ook een plek waar tot 1975 vijf onschuldige kinderen aan westelijke kant de dood vonden. Tijdens hun spel vielen ze in het water van de Spree. Reddingswerkers werd door de Oost-Duitse politie niet toegestaan een reddingsactie te ondernemen.
Vanwege weersinvloeden, graffiti en grote en kleine vernielingen vond in 2009 de laatste grote renovatie van de East Side Gallery plaats. Voor de renovatie was het noodzakelijk om het metselwerk te herstellen; de meeste schilderingen verdwenen. Alle deelnemende kunstenaars werden uitgenodigd om hun oorspronkelijke werk opnieuw op de Berlijnse Muur te schilderen. De meeste kunstenaars gaven hieraan gehoor maar een kleine groep had kritiek op de restauratiewerkzaamheden en weigerde. Hun segmenten blijven sindsdien leeg, de bijbehorende muurdelen zijn sindsdien niet meer geverfd. Tegenwoordig bevindt zich tussen deze replica’s een origineel schilderij uit 1990, het kunstwerk “Hands” van Margaret Hunter en Peter Russell.
Populaire motieven van de East Side Gallery
De socialistische broederkus
Het is waarschijnlijk het bekendste schilderij in de Berlijnse East Side Gallery en heeft als ondertiteling “Mein Gott, hilf mir, diese tödliche Liebe zu überleben”. Weinigen kennen deze titel. Bij het grote publiek heet de graffiti van de schilder Dmitri Vrubel gewoon “de broederkus”. Het beeld toont Erich Honecker en Leonid Brezjnev die elkaar hartstochtelijk omhelzen en kussen.
Decennialang was de broederkus een onmisbaar onderdeel van het begroetings- en afscheidsritueel van socialistische politici. Zo toonde Aktuelle Kamera, het tv-journaal van de DDR, vrijwel elke avond politici uit socialistische broederlanden die elkaar bij begroetingen hartstochtelijk omhelsden en kusten. De kus moest de wereld duidelijk maken dat zij broeders waren, dat hun relatie vrede uitstraalde, dat ze bij elkaar bleven en dat hun vriendschap onbreekbaar was.

Het ritueel vindt volgens politicoloog Claudia Schimmel van de Freie Universität Berlin in haar onderzoek Die Verwendung politischer Symbole in sozialistischen Staaten am Beispiel des Bruderkusses, zijn oorsprong niet in de arbeidersklasse, maar heeft christelijke wortels. De socialistische broederkus is gebaseerd op rituelen in de Russisch-orthodoxe kerk en heeft zich uiteindelijk in de socialistische omgangsnormen genesteld. Op paasnacht kussen alle gelovigen elkaar op de linker- en rechterwang. Dit is de Russisch-orthodoxe paaskus, zegt Claudia Schimmel.
Deze paaskus, die bij Russen bekendstaat als symbool voor vreugde, broederschap en gelijkheid, deed vanaf midden negentiende eeuw haar intrede in de arbeidersbeweging. Na de Russische revolutie in 1917/1918 onderging het kussen een verandering via de bijeenkomsten van de Communistische Internationale in Moskou in de jaren twintig van de twintigste eeuw. Uit de spontane uitwisseling van kussen, die geestdrift, geborgenheid en het gevoel van verbondenheid met de arbeidersklasse uitdrukten, werd het een begroeting onder communistische kameraden. Revolutionairen van over de hele wereld kwamen naar de Sovjet-Unie om de eerste socialistische staat ter wereld met eigen ogen te zien. De broederlijke kus als begroeting was hun kenmerk. Een gebaar vol pathos, hoop en solidariteit, symbool van internationale verbroedering, aldus Schimmel in haar onderzoek.
Stalin kuste niet
Nadat de Sovjet-Unie de koers van de Communistische Internationale dicteerde en de nationale belangen van de Sovjet-Unie voorrang genoten, verloor de broederkus ten tijde van Stalin (6 december 1878 – 5 maart 1953) steeds meer aan belang. Uiteindelijk was het gedaan met de omhelzingen en broederlijke kussen. Stalin kuste niet. En hij wilde ook niet geknuffeld worden.
De geschiedenis van de socialistische broederkus kreeg pas halverwege de jaren vijftig een vervolg, toen Nikita Chroesjtsjov na de dood van Stalin de macht in het Kremlin overnam. Volgens Claudia Schimmel kwam het kussen pas onder hem weer op gang, toen de zogenaamde “periode van dooi” intrad. De nieuwe Sovjetleider wilde duidelijk maken dat “socialisten allemaal gelijk zijn.”

De ‘socialistische broederkus’ was beperkt tot socialistische staten. Volgens Schimmel werd de kus daarom ook gezien als een symbool van afbakening van de klassenvijand die niet tot de broederschap van de socialistische staten behoorde. In de internationale officiële politieke begroetingsrituelen was dit lichaamscontact een tamelijk ongewoon symbool in het repertoire van begroetingen. Het zou de verbondenheid van de mensen met hun vertegenwoordigers uitdrukken. De Oost-Duitse Boeren- en Arbeidersstaat werd vertegenwoordigd door de dakdekker Honecker, die zijn wortels in de arbeidersbeweging had. Zijn verbondenheid met het volk werd tot uitdrukking gebracht door dit ritueel. De knuffel en de kus weken af van de strikte protocollaire regels van onpersoonlijke handdrukken door professionele politici in kapitalistische landen, aldus Schimmel in haar onderzoek.
Gevarieerd socialistisch kussen
De overtuiging “wij socialisten zijn allen gelijk” kwam ook tot uiting in de variatie. Iedereen mocht elkaar knuffelen en kussen zoals hij/zij wilde. Er waren geen vaste regels. Walter Ulbricht kuste beide wangen met grote innigheid, ontdekte Claudia Schimmel. Erich Honecker daarentegen tuitte zijn lippen altijd heel zachtjes en kuste de socialistische broeder teder op de linker- en rechterwang.
Drie jaar later, op 7 oktober 1989, ter gelegenheid van het veertigjarig bestaan van de DDR, bezocht Gorbatsjov de DDR opnieuw. Wonderbaarlijk genoeg werkten de kus-rituelen nog steeds. Maar intussen was er geen enkele overeenstemming meer te bekennen in de relatie tussen Gorbatsjov en Honecker. Gorbatsjov werd door de burgers van de DDR gezien als een baken van hoop. Honecker, die de hervorming van de DDR nog steeds resoluut afwees, was daarentegen impopulairder dan ooit. De kus was dan wel socialistisch, maar broederlijk was ze zeker niet.
Michail Gorbatsjov en de opvolger van Honecker, Egon Krenz, wisselden hun laatste intieme broederlijke kussen uit toen Krenz op 1 november 1989 naar Moskou reisde om over de politieke toestand en over de toekomst van de DDR te praten. Krenz kwam van een koude kermis thuis, Gorbatsjov vertelde hem botweg dat hij de socialistische DDR niet met militaire middelen in leven zou houden. Ook de Sovjet-Unie was aan het eind van haar levensduur. Dit bezegelde het lot van de DDR. Op 9 november 1989 viel de Berlijnse Muur. De rest is geschiedenis.
De kunstenaar
Eind 1989 kreeg Vrubel van een vriend het tijdschrift Paris Match met de foto die Bossu had gemaakt tijdens het bezoek van een Sovjet-delegatie ter gelegenheid van de dertigste verjaardag van de oprichting van de DDR. Het was de rituele kus van de secretarissen-generaal van de communistische partijen van de Sovjet-Unie en de DDR, Leonid Brezjnev en Erich Honecker.
Geïnspireerd door deze foto schilderde Vrubel een paar maanden later, in het voorjaar van 1990, zijn afbeelding op de Berlijnse Muur: Brezjnev en Honecker die een hartstochtelijke broederlijke kus delen. Het schilderij werd meteen een symbool van de Koude Oorlog en een icoon van de popcultuur. Onder de schildering staat de door Vrubel toegevoegde zin in het Russisch en Duits:
Mein Gott, hilf mir, diese tödliche Liebe zu überleben. (Mijn God, help mij, deze dodelijke liefde te overleven)

Het zou een uiting van Vrubels persoonlijke liefdesverdriet zijn geweest. Vrubel kon niet kiezen tussen twee vrouwen. Wat de link is tussen zijn verdriet en de afbeelding blijft onduidelijk.
Vrubel werd al in de jaren negentig een “one-hit” wonder genoemd, maar hij zat er niet mee. Over het algemeen was hij een van de zeldzame kunstenaars die niet van zijn stuk werden gebracht door kritiek. De Russische historica Anna Tolstova stelt in haar artikel in Russia Post, dat Vrubel het alleen jammer vond dat hij niet rijk was geworden met zijn wereldberoemde werk. Uit onervarenheid tekende hij in 1990 een contract met de manager van East Side Gallery, waarbij hij afstand deed van de rechten op de afbeelding. Toen t-shirts, bekers en magneten met The Fraternal Kiss op de markt werden gebracht, kon hij zich alleen troosten met het de gedachte dat zijn kus bijna net zo beroemd was als die van de beroemde Oostenrijkse schilder en wandtekenaar Gustav Klimt (1862-1918), aldus Tolstova.
Vrubel maakte een aantal kopieën van de kus, waarvan er één in de Tretyakov Galerie in Moskou wordt bewaard. Wat de financiële kant betreft, de enige bescheiden geldelijke vergoeding die Vrubel voor de broederkus ontving, kwam in 2009, toen hij het fresco restaureerde, of beter gezegd opnieuw schilderde.
DDR was meer dan alleen de Berlijnse Muur
DDR – Geschiedenis van Oost-Duitsland
Bronnen ▼
-East Side Gallery. In: de.wikipedia.org
-Die Berliner Mauer. In: Stiftung Berliner Mauer (stiftung-berliner-mauer.de)
-Wie die DDR die Welt küsste: Der sozialistische Bruderkuss. In: Mitteldeutsche Rundfunk (mdr.de), 5 juli 2021
-Jan-Niklas Welling und Catarina Medeiros de Brito Pontes. Ein ikonischer Moment – Der sozialistische Bruderkuss. In: Chronik der Mauer (chronik-der-mauer.de))
-Michalina. The story behind the iconic kiss on the Berlin Wall. In: iheartberlin.de
-Die längste Open-Air Galerie der Welt. In: Stiftung Berliner Mauer (stiftung-berliner-mauer.de)
-Anna Tolstova. Dmitri Vrubel: From Kiss to Bunker. In: Russia Post (russiapost.info), 29 augustus 2022
-Claudia Schimmel. Der „sozialistische Bruderkuß“, In: Die Verwendung politischer Symbole in sozialistischen Staaten am Beispiel des Bruderkusses. In: Osteuropa-Institut (OEI), Freie Universität Berlin. (oei.fu-berlin.de), 11/1998
-Ertrunkene Kinder im DDR-Grenzgebiet. Retten verboten. In: Deutschlandfunk Kultur (deutschlandfunkkultur.de), 13 augustus 2019
-Sozialistischer Bruderkuss. In: de.wikipedia.org