Arjan den Boer
Rond 1930 wilde de Sovjet-Unie buitenlandse toeristen trekken om vreemde valuta binnen te halen en het imago te verbeteren. Door de economische crisis was er in het Westen interesse voor het communistische experiment. Op instigatie van Stalin werd Intourist opgericht, verantwoordelijk voor de werving en accommodatie van buitenlandse gasten. Om de doelgroep aan te spreken werden Westerse reclamestijlen gebruikt. Intourist-affiches toonden geen land van boeren en arbeiders, maar een toeristisch paradijs.
Intourist
Intourist werd in 1929 opgericht door het Volkscommissariaat voor de Handel, het Volkscommissariaat voor de Spoorwegen en de koopvaardijvloot Sovtorgflot. De naam was een samentrekking van inostrannyj turist (buitenlandse toerist). De organisatie kreeg feitelijk het monopolie op inkomend toerisme. Tot aan de Tweede Wereldoorlog ontving Intourist 1 miljoen buitenlandse gasten. Het eerste van 30 kantoren werd geopend in Londen, gevolgd door onder meer New York, Berlijn en Amsterdam.
Oorspronkelijk was de doelstelling puur commercieel, maat als snel deed Intourist aan ‘culturele diplomatie’ door bijvoorbeeld muziek- en theaterfestivals te organiseren in Moskou en Leningrad. Naast vervoer en hotels regelde Intourist gidsen en vertalers: “Goed geïnformeerde jonge mensen van een heel andere soort dan de typische commerciële gidsen in Europese landen.” Zij omringden de gasten met luxe en lieten uitsluitend zien wat het imago van vrede en voorspoed bevestigde.
Propaganda-affiches
Er was veel verschil tussen affiches voor binnen- en buitenlands gebruik, al stonden ze beide los van de realiteit. Intern dienden affiches als propaganda voor het vijfjarenplan en ter indoctrinatie van de bevolking. De gangbare stijl was eerst het constructivisme, maar onder Stalin al snel het socialistisch realisme. De Sovjet-propagandastijl was echter niet geschikt voor export.
Toeristische affiches moesten buitenlandse bezoekers trekken en westerlingen een positief beeld van de Sovjet-Unie geven. De Art Deco-stijl van de Westerse toeristenbranche werd nagevolgd met als grootste voorbeeld de affiches van Cassandre. Voor intern gebruik waren zulke invloeden taboe; Intourist mocht ze echter gebruiken om toeristen te verleiden. In de eigen propaganda stonden treinen symbool voor vooruitgang, maar op toeristische affiches slechts voor comfortabel vervoer.
Oekraïne en de Krim
Intourist wilde graag laten zien dat de Sovjet-Unie meer was dan alleen Rusland. De 16 Sovjet-republieken telden 189 volkeren, die — volgens de propaganda — allemaal gelijke rechten hadden, terwijl ze in de tsarentijd waren onderdrukt. Oekraïne was de belangrijkste van deze republieken, met de goed per spoor bereikbare steden Kiev en Odessa.
Toeristische brochures benadrukten het eigen karakter van Oekraïne, de rijke historie en vruchtbare landbouw, maar ook de nieuwe hoofdstad Charkov en prestigieuze industriële projecten zoals de DnieproGes. De wervende teksten waren in flagrante tegenspraak met de realiteit. In 1932-33 kwamen vele miljoenen Oekraïners om tijdens de Holodomor, een hongersnood als gevolg van de agressieve landbouwpolitiek van Stalin.
In de jaren 30 hoorde de Krim nog niet bij Oekraïne, maar vormde de Krimse Autonome Socialistische Sovjetrepubliek. Al sinds de negentiende eeuw was het een geliefde bestemming voor welgestelde Russen vanwege het klimaat en de stranden. In de Sovjettijd waren er ook kuuroorden voor arbeiders en een groot kamp voor de Jonge Pioniers. Voor buitenlandse toeristen was de Krim eveneens een aantrekkelijke reisbestemming, met name de ‘Zwarte Zee Riviera’ rond Jalta.
Kaukasus en Midden-Azië
De regio tussen de Zwarte en Kaspische Zee, op de grens van Europa en Azië, was in de negentiende eeuw door Rusland veroverd. De Sovjets voegden Azerbeidzjan, Georgië en Armenië samen tot de Transkaukasische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek. In 1936 werden het drie aparte Sovjetrepublieken.
Armenië werd in het Stalin-tijdperk in korte tijd geïndustrialiseerd. Armeens nationalisme en de Armeens-apostolische Kerk werden hevig onderdrukt met duizenden executies en honderdduizenden deportaties. De toeristen werd echter vrede en vooruitgang voorgespiegeld.
Het affiche van Sergey Igumnov (1900-1942) volgde Europese voorbeelden uit de jaren 30 met als motief een viaduct waarover een trein rijdt. Er is ook een automobiel afgebeeld; beide vervoermiddelen vulden elkaar aan in de Intourist-arrangementen. De gidsen waren ook chauffeurs.
De Sovjet-republieken Uzbekistan, Turkmenistan en Tadzjikistan waren voortgekomen uit Russisch Turkestan, een tribale regio in Centraal Azië die in de 19e-eeuw door de tsaar werd onderworpen. De kale steppes waren deels omgevormd tot katoenkwekerijen, zoals ook het Intourist-affiche laat zien.
Vrouwen
De spoorlijn naar Baku (Azerbeidzjan) werd, in combinatie met een etappe over de Kaspische Zee, aangeprezen als route van West-Europa naar Iran. Zo concurreerde Intourist met het Franse Wagons-Lits, dat een vergelijkbare route via Turkije aanbood. Het traject van Shepetivka (Oekraïne) via Rostov (Rusland) naar Baku duurde ‘slechts’ 55 uur, de totale reis bijna 5 dagen.
Het affiche door Nicolay Zhukov en Avenir Chernomordik toonde een Westerse dame voor een open treinraam, met olieboortorens op de achtergrond. Vrouwen werden door Intourist anders afgebeeld dan op intern propagandamateriaal. Daarop stonden zij kaarsrecht, ‘schouder aan schouder met mannen,’ op tractors of locomotieven. Intourist-vrouwen waren mondain (Westerse toeristes) danwel exotisch (lokale bevolking).
Transsiberië Express
In 1930 herstelde Intourist de Transsiberië Express in ere voor buitenlandse toeristen. Met de revolutie van 1917 was een eind gekomen aan deze legendarische luxetrein, al bleef de Transsiberische spoorweg in gebruik voor ‘lokale’ reizigers.
De aanleg van de langste spoorlijn ter wereld was in 1890 begonnen op initiatief van de tsaar. Vanaf 1901 exploiteerde Wagons-Lits de luxe Transsiberië Express voor Westerse reizigers naar Azië. Met de voltooiing van de spoorlijn om het Baikalmeer in 1913 en van de Amoerspoorweg in 1916 was Vladivostok geheel over land — en over Russisch grondgebied — bereikbaar geworden.
De in 1917 van Wagons-Lits geconfisqueerde slaap- en restauratierijtuigen werden in de jaren 30 ingezet in de nieuwe Transsiberië Express — gemoderniseerd met radio en bad. De luxetrein reed eenmaal per week, terwijl een dagelijkse trein ook redelijke accommodatie bood en eveneens toegankelijk was voor buitenlanders. De route vormde de kortste weg tussen Europa en het Verre Oosten: 10 dagen naar Vladivostok, 12 dagen naar China of Japan.
Na de oorlog
Na de Tweede Wereldoorlog duurde het lang voordat het internationale toerisme weer aantrok. In 1955 werd de taak van Intourist aanzienlijk uitgebreid met transitverkeer en binnenlandse toerisme. Ondanks de Koude Oorlog verveelvoudigde het aantal buitenlandse toeristen: de welvaart steeg en reizen werd goedkoper. In 1975 steeg het aantal buitenlandse klanten van Intourist tot een record van ruim 3 miljoen. Na het einde van de Sovjetunie in 1991 werd Intourist een puur commercieel bedrijf. In 2011 werd het voormalige staatsbedrijf onderdeel van de Thomas Cook Group.
Uitgebreide versie van dit artikel met veel beeldmateriaal op retours, digitaal magazine over spoorweghistorie en design
