Code Napoleon / Code Civil – Het burgerlijk wetboek van Napoleon

Op 21 maart 1804 voerde Napoleon Bonaparte een burgerlijk wetboek in, dat bekend is geworden als de Code Napoleon of de Code Civil. Het wetboek heeft veel invloed gehad op het Europese recht en de rechtspraak. Een beknopt artikel over de geschiedenis en betekenis van de Code Napoleon.

Drie dagen eerder had Napoleon laten weten dat Frankrijk een keizerrijk zou worden. En aangezien Napoleon zich eerder al had laten uitroepen tot consul voor het leven, was duidelijk dat hijzelf de eerste keizer zou worden. Hij kreeg bovendien het recht om zijn eigen opvolger aan te wijzen. Napoleon had nagenoeg alle macht in handen.

Principes Franse Revolutie

Al voor de publicatie van de Code Napoleon waren er verschillende decreten uitgevaardigd met bepalingen over allerlei onderdelen van het burgerlijke leven. Eind 1799 waren er bijvoorbeeld scheidingswetten gepubliceerd. Deze werden ook in de Code Napoleon opgenomen. Bepaald was bijvoorbeeld dat een man niet van zijn vrouw mocht scheiden als deze ouder dan vijfenveertig was.

In de Code Napoleon werden de principes van de Franse Revolutie – vrijheid, gelijkheid en broederschap – officieel vastgelegd. Met het liberale wetboek wilde Napoleon de regels van het Franse recht duidelijk en begrijpelijk vaststellen. Elke burger werd geacht de inhoud te kennen. De Code Napoleon legde de persoonlijke vrijheid van burgers vast en bepaalde dat iedereen voor de wet gelijk was. Ook werd de godsdienstvrijheid officieel ingevoerd en de macht van de kerk ingeperkt. De Code Napoleon zorgde definitief voor een scheiding tussen Kerk en Staat.

Met de invoering van het wetboek werd gebroken met de oude situatie op het gebied van het recht, waarbij vooral op lokaal niveau allerlei wetten en regels konden worden ingevoerd. In deze oude situatie kon een Franse vorst deze lokale wetten vaak niet overrulen. Met de invoering van de Code Napoleon vond de rechtsvorming voortaan op centraal niveau plaats. En de wetten werden in beginsel op ieder lager niveau van kracht.

Liberaal

De Code Napoleon was voor die tijd uiterst liberaal, maar dat betekende niet dat iedereen ineens de volledige vrijheid kreeg. Vrouwen mochten bijvoorbeeld nog altijd niet stemmen. En de vrije handel, waarover ook verschillende bepalingen werden opgenomen, gold niet voor de handel met de Britten. Die handel zou Napoleon in 1806 zelfs helemaal verbieden middels het zogenoemde Continentaal Stelsel.

Hoewel het burgerlijk wetboek bekend is komen te staan als de Code Napoleon, is Napoleon niet de hoofdauteur van het werk. Wel had hij een stevige vinger in de pap en was hij uiteindelijk degene die besloot dat het wetboek ingevoerd diende te worden. In 1800 had Napoleon als consul vier belangrijke juristen opdracht gegeven voor het schrijven van het wetboek: François Denis Tronchet, Félix Julien Jean Bigot de Préameneu, Jean-Étienne-Marie Portalis en Jacques de Maleville.

Exportproduct

Omdat het wetboek grote invloed had op tal van Europese landen, wordt de Code Napoleon ook wel eens hét exportproduct van het Franse Keizerrijk genoemd. Napoleon voerde zijn wetboek namelijk door in alle gebieden die hij veroverde. Dat hij dat uiterst belangrijk vond, blijkt ook uit een uitspraak van Napoleon ten tijde van zijn ballingschap op Sint Helena:

“Ma vraie gloire n’est pas d’avoir gagné quarante batailles. Waterloo effacera le souvenir de tant de victoires. Ce que rien n’effacera, ce qui vivra éternellement, c’est mon Code civil.” “Mijn echte roem komt niet van het feit dat ik veertig veldslagen heb gewonnen. Waterloo zal de herinnering van zovele overwinningen uitwissen. Wat door niets zal worden uitgewist, wat eeuwig zal voortbestaan, is mijn Code civil.”

Het belang van de Code Napoleon kan ook moeilijk overschat worden. Napoleon-biograaf Johan Op de Beeck schreef over de invloed van het wetboek het volgende:

“Zelfs al zijn sommige artikelen en principes verouderd en aangepast, de Code Civil – of Code Napoleon, zo u wilt – is de basis van de moderne rechtstaat. Voor het eerst werd iedereen gelijk voor de wet, werd de individuele vrijheid erkend en beschermd, en kwam in plaats van feodale willekeur een universele rechtsorde. Ze bleef in Nederland en België, maar ook in het latere Duitsland de basis van het recht. De Code was een overwinning op de chaos. Alleen Napoleon was ertoe in staat.”

Napoleon’s broer, koning Lodewijk Napoleon, wilde het wetboek overigens niet één op één invoeren in Nederland. Dit tot onvrede van Napoleon die dit van hem geëist had. Lodewijk stelde een commissie aan die het wetboek liet aanpassen aan de Nederlandse situatie. In 1809 trad in ons land vervolgens het Wetboek Napoleon, ingerigt voor het Koningrijk Holland in werking. Twee jaar later werd dit wetboek alsnog vervangen door de Code Napoleon.

Overzicht van boeken over Napoleon

Bronnen ▼